Tworzący w górno i dolnołużyckim oraz w niemieckim prozaik, poeta, dramaturg, dziennikarz i radiowiec Jurij Koch to jeden z najwybitniejszych i najbardziej znanych łużyckich twórców. Górnołużyczanin z urodzenia, Dolnołużyczanin z wyboru. Urodzony 1936 r. w Hórkach pod Chróścicami prozaik, poeta, dramaturg, dziennikarz i radiowiec. W latach 1942 – 1947 uczęszczał do szkoły ludowej, następnie przez trzy lata był uczniem serbołużyckiego gimnazjum w czeskim Varnsdorfie, a potem serbołużyckich szkół średnich w Budziszynie i Chociebużu, gdzie w 1954 r. złożył egzamin maturalny. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa Uniwersytetu Lipskiego. W 1965 r. dodatkowo ukończył podyplomowe studia w Wyższej Szkole Teatralnej w Lipsku. Redaktor czasopism „Chorhoj měra” i „Nowego Casnika” oraz dolnołużyckiej redakcji radiowej. Od 1976 wolny twórca. Trzykrotnie (1964, 1969, 1973) wyróżniony Nagrodą Literacką Domowiny, dwukrotny laureat Nagrody im. Jakuba – Barta Ćišinskiego (1968, 1974), Nagrody im Carla Blechena miasta Chociebuża (1983) oraz Literackiej Nagrody Nadrenii – Westfalii (1992).

Debiutował w latach pięćdziesiątych krótkimi formami publikowanymi na łamach dolnołużyckiego „Nowego Casnika” – Pšawo prědnjeje nocy (1956), Mały domcyk (1958), Žydowka Hana Kšižanojc (1958). W 1963 r. ukazała się jego pierwsza książka, nowelka zatytułowana Židowka Hana. Kolejne jej wydania wyszły w latach 1965 i 1974, a w 1966 r. także przekład dolnołużycki Wylema Bjera). Koch przedstawił w niej losy zasymilowanej w serbołużyckim otoczeniu młodej Żydówki1. Kolejną pozycję książkową jego autorstwa był utwór zatytułowany Mjez sydom mostami, akcja, którego osadzona została na dolnołużyckiej wsi. Jego kontynuacją była powieść Róžamarja, abo Rozžohnowanje we nas (1975). Było to pierwsze dzieło Kocha, które autor wydał również w wersji niemieckiej. Ukazało się ono także w przekładzie dolnołużyckim, tym razem w tłumaczeniu Ericha Fojto.

Tematyce wiejskiej poświecona była również kolejna książka Kocha Wotydźenja doma – Třinaće wjesnych wobrazow (1976). W 1978 r. zaproponował czytelnikom zbiór opowiadań miłosnych Wosamoćeny Nepomuk. Wspólnota połączonych więziami przyjaźni postaci, których ścieżki życiowe wiodą różnymi szlakami było treścią powieści Nawrót sonow (1983). Ze sporym rezonansem spotkała się nowela Wišnina (1984). Jej tekst został także udostępniony publiczności niemieckojęzycznej2. Przekładu na dolnołużycki dokonał Manfred Starosta, a w 1993 r. ukazał się polski przekład Bolesława Lubosza zatytułowany: Drzewo wiśni (1993). Kolejną pozycją w prozatorskim dorobku Jurija Kocha było historyczne opowiadanie Na kóncu dnja (2008). W październiku 2010 r. ukazał się tom wspomnień z dzieciństwa i lat wczesnej młodości Zabych ći něšto rjec. Dopomnjeća na wažne zažne časy.

Jedną z największych trosk serbołużyckich działaczy narodowych jest przekazanie języka ojczystego. Stąd waga, jaką najwięksi serbołużyccy twórcy, także Jurij Koch, przywiązują do literatury dziecięcej. Nie dziwi więc fakt, że w jego dorobku znajdujemy także m.in. takie pozycje jak: Rjana holčka, Kokot Jurko z čerwjenym pjerom, Daj me, Jurko, jadnu stucku.

Charakteryzując prozatorskie dokonania Jurija Kocha Bolesław Lubosz pisał: „Pisarza interesuje przede wszystkim człowiek określony przez silne namiętności i bogactwo uczuć, człowiek z charakterem niepokorny, pragnący czegoś więcej ponad przyziemność. I choć akcja fabularna zawsze zdecydowanie osadzona jest w łużyckiej materii, książki Kocha prawie natychmiast tłumaczone są na język niemiecki. Ten świat wylewający się z Hórek, z wiosek przyległych do słowiańskich grodzisk bądź osiadłych nad Czarną Elsterą, Sprewą, Satkulą czy Strugą, pod jego piórem nabiera wartości uniwersalnych i zdobywa mu szerokie kręgi czytelników”3.

Žylowskiemu twórcy nie obca była także Euterpe, muza poezji lirycznej. W 1965 r. ukazał się jego tomik zatytułowany Nadróžny koncert. W 1889 r. w redagowanej przez Kito Lorenca serii Serbska poezija (1989) wyszedł wybór jego wierszy zestawiony przez Beno Budara.

Jurij Koch należy również do grona najwybitniejszych łużyckich dramaturgów. Jego przygoda teatrem rozpoczęła się w 1968 r., kiedy to Niemiecko – Serbołużycki Ludowy Teatr zlecił mu adaptację jego powieści Mjez sydom mostami, którą wystawiono w 1970 r. Dwa lata później miała premierę sztuka Poslednje pruwowanje4. Najszerszy rezonans znalazł dramat Mój wuměrjeny kraj. Chociaż sam autor charakteryzował tę sztukę, jako historię miłosną, to jej tematyka daleko wykraczała poza tak zakreślone ramy. Koch przede wszystkim stawiał w niej pytania o sens ofiar składanych na ołtarzu industrializacji, o straty ponoszone przez człowieka, gdy traci swoja ojczyznę. Sztukę najpierw wystawił w 1977 r. pod tytułem Landvermesser teatr w Halle. Premiera w języku górnołużyckim miała miejsce w Budziszynie rok później. Jej treść w obu społecznościach wzbudziła bardzo różne reakcje. Publiczność niemiecka nie wykazywała wówczas dla problemu pochłanianych przez kopalnie odkrywkowe łużyckich wsi większego zrozumienia.

Inaczej widzowie serbołużyccy, którzy obraz niszczonego przez rozwijające się górnictwo „serbskeho statoka” emocjonalnie odbierali, jako kolejny krok do wykorzenienia swojej kultury i języka. Z tekstem tym związany jest także polski epizod. W 1986 r. Teatr im Aleksandra Fredry w Gnieźnie wystawił tę sztukę pod tytułem: Zagroda na skraju. Przekładu na język polski dokonali Dietrich Scholze-Šołta wraz z małżonką. Reżyserii podjął się krakowski reżyser Wojciech Jesionka. W stosunku do wersji pierwotnej dodał on wątek miłości polskiego jeńca do Serbołużyczanki. Inscenizacja otrzymała także oprawę muzyczną. Dodajmy, że było to pierwsze wystawienie sztuki serbołużyckiego autora na scenie zawodowej za granicą5.

Głos Kocha w nieoficjalnej, acz krytycznej dyskusji na temat trawiącego NRD kryzysu ekologicznego brzmiał donośnie także w następnych latach. Gdy w 1986 r. zapadły decyzje o powiększeniu wochozańskiego wyrobiska węglowego, co doprowadziłoby do dewastacji wsi Miłoraz, Mulkecy, Rowno i Slepo w szeregu listów otwartych, dyskusji i esejów domagał się zachowania tego dwujęzycznego rejonu. Do swoich racji przekonał także Związek Pisarzy Serbołużyckich. W 1990 r. zachodnioniemiecki „Die Zeit” pisał:, „Czym Walentin Rasputin dla mieszkańców Syberii, tym dla Serbołużyczan jest Jurij Koch. Pisarz Rasputin walczył o jezioro Bajkał. Pisarz Koch walczy o serbołużyckie wioski. Wioski, pod którymi znajdują się pokłady węgla brunatnego i które mają zniknąć z mapy."6

W walce tej nie ustawał również okresie późniejszym. W trakcie przełomowych wydarzeń lat 1989 – 1990 Dolnołużyczanie początkowo uczestniczyli w obradach Serbołużyckiego Zgromadzenia Narodowego w Budziszynie. Jednak już na jego 3 posiedzeniu 20 stycznia 1990 r. uznano, że specyficzne problemy Dolnych Łużyc wymagają zwołania osobnego zgromadzenia. Grupa inicjatywna uznała, że w pierwszym rzędzie powinno ono zająć się takimi zagadnieniami jak: otwarcie na Dolnych Łużycach Serbskiego Domu, działania na rzecz administracyjnego zjednoczenia obu części Łużyc, problemy przemysłu energetycznego i górnictwa oraz serbołużyckiego szkolnictwa i używania języka rodzimego w rodzinach. Jak widać gremium to koncentrowało swą uwagę głównie na problemach lokalnych. Większość z nich jednak miała charakter bardziej uniwersalny i pokrywała się z torem prac jego górnołużyckiego odpowiednika, jak na przykład kwestie związane z energetyką i górnictwem czy postulat jednolitych Łużyc. Na tym ostatnim polu szczególną aktywność wykazywali Jurij Koch i Werner Měškank, ściśle współpracując z zajmującą się tą problematyką grupa roboczą Serbołużyckiego Zgromadzenia Narodowego w Budziszynie. Warto dodać, że dla tej idei próbowano pozyskać także niemiecką większość, rozprowadzając m.in. nalepki z odpowiednim napisem7. Już w zjednoczonych Niemczech Koch bardzo mocno zaangażował się w walkę o zachowanie wsi Rogow.

Trudne do przecenienia są zasługi Jurija Kocha dla dolnołużyckiego dramatopisarstwa. Pierwszą oryginalną sztukę w języku dolnołużyckim napisał Mato Kosyk. Jej tekst jednak po premierze w 1882 r. zaginął. W dwadzieścia lat później Mato Rizo stworzył kilka komediowych scen z życia wiejskiego – Kjarmušaŕ a fryjaŕ, Błosanarje, czy Burow žni - Burow źěło. Do wyprofilowania dramaturgii dolnołużyckiej doszło dopiero w okresie międzywojennym za sprawą Marjany Domaškojc, autorki dwóch sztuk: Z chudych žiwjenja i Šwickojc pytaju źowku oraz Miny Witkojc spod pióra, której wyszedł Fryco a Majka. Nieliczną produkcję dramaturgiczną tego okresu uzupełnia gra sceniczna Moja domownja. Źewjeś hobrazow ze serbskiego žywjenja pastora Herberta Cerny oraz komedia Kup teje njewjesty Korli Jordana8.

Na kolejną pozycję czekać trzeba było aż do końca lat siedemdziesiątych. W 1978 r. Jurij Koch przedstawił uzupełnioną tekstem swojego autorstwa wspomnianą powyżej sztukę Miny Witkojc. Adaptacja Kocha nosiła tytuł: Fryco a Majka. Dramatiski obraz ze starego a nowšego časa, napisany we lětach 1935, 1937 a 1978 wot Miny Witkojc a Jurija Kocha. W 1982 r. Niemiecko – Serbołużycki Teatr Ludowy (Němsko – Serbske ludowe dźiwadło) wystawił kolejną dolnołużycką sztukę Kocha Jagaŕ Bagola. Na tej samej scenie miała miejsce w 1983 r. premiera groteski Wjelika gluka9.

W 1998 r. rozpoczęła się współpraca Jurija Kocha z teatrem amatorskim w położonych w powiecie picjanskim Hochozach.  Grupa ta powstała z inicjatywy dolnołużyckiej żupy Domowiny, przy okazji zorganizowanego tego lata w tej miejscowości serbołużyckiego święta. Imprezę tę uświetniła wystawiona 5 czerwca 1998 r. w hochozkiej gospodzie „Złośany plon” premiera przedstawienia zatytułowanego: Jagaŕ Bagola. Poza tytułem nie miało ono jednak nic wspólnego z komedią wystawianą w latach 1982 i 1994 przez zawodowy zespół niemiecko – serbołużyckiego teatru. Na potrzeby hochozkiego zespołu Jurij Koch napisał 5 satyrycznych scen, dla których głównym punktem odniesienia była kultowa postać zbójcy Fryco Bagoli10. Sztukę tę wystawiła łącznie aż 12 - krotnie dla około 2 tysięcy widzów. Sukces ten stał początkiem dalszej współpracy, która zaowocowała kolejnymi, napisanymi specjalnie dla Serbskiej źiwadłowej kupki Hochoza oryginalnymi, dolnołużyckimi tekstami. Były to: Serski kral (2004) i Sergej (2008).

Pracę nad manuskryptem Serskiego krala Jurij Koch ukończył w 2003 r. Premiera odbyła się 11 czerwca 2004 r. Według redaktora naczelnego „Nowego Casnika” Grzegorza Wieczorka Koch wybrał tu zapis fonetyczny („serski”)  a nie etymologiczny, podkreślając tym „ludowość" sztuki, a jednocześnie licząc na to, że taki tytuł na plakatach bardziej zachęci ludność wiejską do przyjścia na spektakle. Maszynopisy, które aktorzy dostali do rąk, były napisane normalnie, jedynym odstępstwem była zamiana "ó" na "y", co aktorom mającym trudności z czytaniem w dolnołużyckim miało ułatwić pracę nad tekstem. Niezwykłość języka tej sztuki wynika z tego, że Koch, jako autor pozwolił (a wręcz nakazał) aktorom z Hochozy, aby pierwszą wersję tekstu poprawili (wg zasady: „jak wy byście to powiedzieli"). Stąd język tej sztuki, podobnie zresztą jak i wszystkich pozostałych napisanych przez Kocha dla tego zespołu, jest bardzo autentyczny i stylistycznie bliski językowi mówionemu. Fonetycznie również tekst jest „dialektalny".

Sam Jurij Koch przy okazji premiery Sergeja, kolejnej napisanej z myślą o hochozkich aktorach komedii, swą dolnołużycką twórczość dramatyczną definiował następująco: „My njocomy nic cuzego, njeawtentiskego graś, což jo z drugich rěcow do našeje pśestajone, a což by mógło rowno tak byś grane w Bayerskej abo w Friziskej. To wósebne na našych kusach jo, až maju wóni napšawdu wjele cyniś z našeju wokolinu, z našeju jsu a z našymi luźimi. To jo wažne, a to pśiglědarje sebje cesće a chwale. Jich pśiklask a chwalba jo nejlěpše myto a spokojenje za našo źěło a pilnowanje”.

Wybrana bibliografia

Židowka Hana 1963
Nadrožny koncert 1965
Žydowka Ana 1966 (przekład na j. dolnołużycki Wylem Bjero)
Mjez sydom mostami 1968
Pućowanje k ranju 1969
Lěto pjećaštyrceći 1970
Poslednje pruwowanje 1972
Die letzte Prüfung 1972
Poslední zkouška 1974
Róžamarja, abo Rozžohnowanje we nas 1975
Rosamarja 1975
Rožamarja abo Rozžognowanje we nas 1976 (przekład na j. dolnołużycki Erich Wojto)
 Wotydźenja doma – Třinaće wjesnych wobrazow 1976
Wosamoćeny Nepomuk 1976
Der einsame Nepomuk 1980
Wšedny źeń na jsy 1980
Landung der Träume 1982
Nawrót sonow 1983
Pintlašk a złote jehnjo 1983
Pintlaschk und das goldene Schaf 1983
Rědne źowćo 1984
Wišnina 1984
 Rjana holčka 1984
Piękna dziewczyna: bajka serbołużycka 1984
Bagola: powědančko wo dźiwim hońtwjerju 1985
Jagaŕ Bagola 1985 (przekład na j. dolnołużycki Wylem Bjero)
Jan und die größte Ohrfeige der Welt 1986
Dwanasćo bratšow: serbska bajka 1986
„Dwanaće bratrow 1986
Die zwölf Brüder 1986
Gaž wišnje kwitu 1987 (przekład na j. dolnołużycki Manfred Starosta)
Der Kirschbaum 1987 (nowela)
Měrćinowy miksmaks z myšacym motorom 1988
Augenoperationen 1988 (1993 pod tytułem Schattenrisse)
Das schöne Mädchen 1988
Rosinen im Kopf 1988
Pasitas de uva en la cabeza: una historia increíble pero cierta 1988
„Dwunastu braci: bajka serbołużycka 1988
Bagola: die Geschichte eines Wilddiebs 1988
Návrat snov 1988
Sestup z hor snů 1988
Wšitko, štož ja widźu 1989
Die rasende Luftratte oder wie der Mäusemotor erfunden wurde 1989
Golo a Logo abo Mazuch w Podgoli 1990
W pěsku steji nowa wjeska 1991
Das Sanddorf 1991
Ha lećała je módra wróna 1991
Wšitko, štož ja widźu 1992
Jubel und Schmerz der Mandelkrähe 1992
Drzewo wiśni 1993 (przekład na j. polski Bolesław Lubosz)
Kokot Jurko z čerwjenym pjerom 1993
Daj me, Jurko, jadnu stucku 1994
Štó da kradnje złote zuby? 1996
Golo und Logo 1998
Serbska poezija – Jurij Koch (1989)
Koče slěbro 2000
Jakub und das Katzensilber 2001
Złoty palc 2006
Na kóncu dnja 2008
Am Ende des Tages 2009
Modrá vrána. Zpráva ze Srbské Lužice 2009 (przekład na j, czeski Lukáš Novosad)
Zabych ći něšto rjec. Dopomnjeća na wažne zažne časy 2010

Sztuki teatralne

1970 Mjez sydom mostami
1972 Poslednje pruwowanje/ Die letzte Prüfung
1972/73 Gaž wětšyk dujo...
1976/77 Och, telik nalěta naraz!
1977 Landvermesser/ 1978/79 Mój wuměrjeny kraj/ 1986 Zagroda na skraju
1977 Šwickojc pytaju źowku
1979 Fryco a Majka. Dramatiski obraz ze starego a nowšego časa
1981/82 Jagaŕ Bagola / Hońtwjer Bagola
1982/83 Wjelika gluka / Wulke zbožo
1992/93 Módra wróna a kontinent nadźija
1998  Jagaŕ Bagola
1998/99 Serbski milionaŕ
2004 Serski kral
2006/07 Złoty palc / Złoty palc (wersja dolnołużycka) / Der golden Finger
2008 Sergej