myslDziś w języku Górno łużyckim teoretycznie każdy Serb może zwrócić się do urzędnika pań­stwowego w ratuszu, gminie czy powiecie, gdzie zamieszkuje tzw. większość serbska. Pro­wadzone przez autora pracy badania na obszarze Łużyc Górnych i Dolnych (2010 /201 1), liczne kontakty z łużyckimi działaczami nauki i kultury oraz ankieta przeprowadzona w niemieckich urzędach na wybranym losowo obszarze, gdzie zamieszkuje ludność serbska, dają nieco pełniejszy i bardziej wyraźny obraz praktycznego użycia języka serbołużyckie­go i wyzwań, przed jakimi często stają sami Serbowie oraz urzędnicy państwowi. 

Na Łużycach istnieją dwa języki: górno- i dolnołu­życki, które znacznie się od siebie różnią. Języki łużyc­kie należą do grupy języków zachodniosłowiańskich, jak polski, kaszubski czy czeski1. Około 1530 powstał najstarszy znany zabytek piśmiennictwa łużyckiego Przysięga mieszczan budziszyńskich (niem. Burger Eydt Wendisch). W 1548 Mikołaj Jakubica - wiejski duchowny - dokonał pierwszego przekładu (niedru­kowanego) Nowego Testamentu na język dolnołu­życki2. Istnieje obszerny zasób literatury w językach górno- i dolnołużyckim, jaki zachował się do naszych czasów. Także i dziś publikowane są artykuły i książki głównie w języku górnołużyckim.

Oficjalne dane podają, iż w Saksonii i Branden­burgii mieszka od 50 do 60 tys. Serbów Łużyckich. Około połowę tej liczby stanowią aktywni użytkow­nicy języka, a precyzując - 25 tys. ludzi mówi po gór­noserbsku, zaś do 5 tys. posługuje się językiem dol­noserbskim. Język dolnoserbski jest o wiele bardziej zagrożony niż górnoserbski z wielu powodów. Z kil­koma wyjątkami, naturalni użytkownicy języka dol­noserbskiego mają ponad 60 lat. Proces rewitaliza­cji tego języka odbywa się obecnie w przedszkolach i szkołach (projekt WITAJ)3. Powyższą informację potwierdza Leoš Šatava pisząc: „Chociaż górnołu­życki może być obecnie używany przez ok. 20.000- 25.000 osób, nawet połowa z nich z przyczyn obiek­tywnych i subiektywnych nie używa języka aktywnie (w życiu codziennym). W jeszcze mniejszym stopniu język łużycki jest używany celowo i świadomie4.

Tak samo jak różna jest sytuacja obu języków łu­życkich na polu samego posługiwania się językiem jako systemem znaków, tak inne jest ich prawne położenie. Po październiku 1989 r., kiedy wszystko wskazywało na zjednoczenie Niemiec, dzięki stara­niom Domowiny, postanowienia dotyczące mniej­szości zostały wpisane do traktatu o zjednoczeniu5. W notatce do artykułu 35 zapewniono Serbom ochronę ich narodowej tożsamości6. Jednocześnie ustanowiono m.in, że deklaracja przynależności do narodu serbskiego i serbskiej kultury jest nie­przymuszona, a także iż zachowanie i dalszy rozwój Serbskiej kultury i Serbskich tradycji jest gwaranto­wany, zaś sami członkowie narodu serbskiego i jego organizacji posiadają swobodę pielęgnacji i zacho­wania języka serbskiego w życiu publicznym7.

Z powyższych postanowień wywodzą się rów­nież zawarte w Konstytucji Saskiej podstawo­we prawa Serbów, dotyczące ich języka, religii, kultury i tradycji, mówiące m.in., iż korzystanie z własnego języka jest podstawową cechą łużyc­kiej tożsamości. Saksonia uznaje języki łużyckie, zwłaszcza górnołużycki, jako wyraz bogactwa du­chowego i kulturowego kraju związkowego. Użycie tego języka jest dobrowolne. Zastosowanie języ­ka górnołużyckiego w wersji pisanej oraz ustnej w życiu publicznym oraz zachęta do tego są chro­nione i promowane (art.8)8.

Niezwykle ważnym postanowieniem zawartym we wspomnianym wy­żej dokumencie jest również artykuł 9, który mówi, iż na łużyckim obszarze zasiedlenia obywatele mają prawo do jawnego posługiwania się językiem serbskim przed sądem i urzędami Wolnego Kraju Saksonia, tak samo jak przed innymi organami pozostającymi pod ich nadzorem, instytucjami i fundacjami. Korzystanie z tego prawa ma takie same skutki prawne jak użycie przed powyższymi organami języka niemieckiego (...). Ponadto ustęp 2 dodaje, iż Wolne Państwo Saksonia jest zobowią­zane do zapewnienia, że postanowienia ustępu 1 bedą stosowane również przez agencje federalne i instytucje prawa prywatnego, w szczególności w dziedzinie transportu, telekomunikacji, usług pocztowych, opieki zdrowotnej i społecznej, kultu­ry i edukacji, które mają swoje siedziby na łużyc­kim obszarze zasiedlenia (Siedlungsgebiet)9.

Inaczej sytuacja języka łużyckiego wygląda w Brandenburgii10. Mamy tutaj w artykule 9 zapisane prawo do ochrony i promowania języka serbskiego, w szczególności dolnoserbskiego, a także stwierdze­nie, iż użycie języka serbskiego jest wolne (nieprzy­muszone11). W dokumencie tym brak jednak zapisu mówiącego o prawie użycia języka dolnoserbskiego w urzędach i sądach Brandenburgii.

Samo pisane prawo do użycia języka serbskiego w urzędach kraju związkowego Saksonia pozostaje w sprzeczności ze smutną rzeczywistością. Nieste­ty, bardzo niewielu urzędników zna język serbski w stopniu pozwalającym na prowadzenie danej spra­wy urzędowej12. Z drugiej strony również i Serbo­wie Łużyccy stosunkowo rzadko korzystają ze swo­jego prawa, gdyż władają oni doskonale językiem niemieckim. Istnieje także innego typu problem, który bardzo trafnie określił Pan Matthias Brützke, sołtys wsi Crostwitz:(...)

Co do języka serbskiego to czasem ciężko jest powiedzieć coś po serbsku, bo wiele pojęć (Begrif­fe) istnieje tylko po niemiecku. Słownictwo serbskie dla niektórych pojęć po prostu się nie rozwinęło13. W tym przypadku obserwujemy więc swoisty pa­radoks.

Nie należy zadawać pytania kto jest winny takiemu stanowi rzeczy, lecz raczej podjąć króki, aby go efektywnie zmienić. Aby jeszcze głebiej przekonać się jak rzeczywiście wygląda kwestia użycia języka serbskiego w nie­mieckich urzędach na Łużycach Górnych autorka przeprowadził ankietę drogą elektroniczną, która składała się z dwóch, pozornie łatwych, pytań:

1. Czy w Państwa urzędzie istnieje możliwośc uży­cia języka serbskiego do załatwienia sprawy urzędo­wej?

2. Czy w Państwa urzędzie są zatrudnione osoby, które władają jezykiem serbskim w stopniu umożli­wiającym załatwienie sprawy urzędowej?

Ankieta została rozesłana na przełomie maja i czerwca 2011 roku do 20 urzędów gmin i miast na te­renie Górnych oraz Dolnych Łużyc. Czternaście placó­wek udzieliło odpowiedzi na zadane pytanie (70 %). W tym 6 placówek (43%) udzieliło odpowiedzi odmow­nej na pierwsze pytanie. Na drugie pytanie „nie“ od­powiedziało 50% placówek, zaś jedna z nich udzieliła niejednoznacznej odpowiedzi, pisząc: W odpowiedzi na Pani drugie pytanie pragnę poinformować, że istnieje bardzo niewiele osób w naszym urzędzie, którzy są Serbołużyczanami (na­tive speakers). Mamy kilku pracowników, którzy w szkole uczyli się języka łużyckiego, jednak prak­tycznie go nie stosują14.  

Równie ciekawej odpowiedzi na pierwsze pytanie udzielił cytowany już wyżej urząd w Budziszynie: Na Pani pierwsze pytanie pragnę Panią poin­formować, że wszyscy Serbowie Łużyccy mówią również w jezyku niemieckim. Jednakże jest im za­pewnione teoretyczne użycie ich języka ojczystego (Muttersprache) w każdym urzędzie państwowym w Budziszynie.

W praktyce nie robi tego żaden z nich, ponieważ posługuje się i językiem niemieckim w stopniu bie­głym15. Podejście wyżej wymienionej placówki do prawa Serbów do użycia ich języka ojczystego jest zadziwiające i jeszcze wyraźniej pokazuje nam me­chanizmy działania powyższego przepisu. Nie jest to jedyny przypadek, kiedy urząd Republiki Federalnej Niemiec wychodzi z założenia, że skoro jej obywa­tele pochodzenia serbołużyckiego władają biegle dwoma językami, to kierując się do urzędu wybiorą język większości, tym samym odmawiając sobie pra­wa do użycia języka serbskiego na łużyckim obsza­rze zasiedlenia. Takie praktyki nie tworzą dobrych nawyków i zniechęcają samych Serbów do używania ich języka w miejscach publicznych. Powodują rów­nież zanikanie lub brak wykształcenia się odpowied­niego słownictwa w języku łużyckim w odniesieniu do ważnych codziennych wręcz spraw urzędowych.

W innym urzędzie państwowym - Stadtverwal­tung Weißenberg( Rada miasta Weißenberg) - nie istnieje już praktycznie dwujęzyczność, a więc mó­wienie o użyciu języka serbskiego w urzędach prak­tycznie nie ma sensu: Miasto Weißenberg z przyległymi wioskami to rzeczywiście historycznie obszar dwujęzyczny, lecz w chwili obecnej żyje tu niewiele starszych osób, które posługują się językiem serbskim. Nasi miesz­kańcy łużyckiego pochodzenia władają jednakże również językiem niemieckim16.

Istnieją jednak także pozytywne przykłady jak na przykład Verwaltungsverband «Am Klosterwasser“, choć administracja gmin podkreśla również, że każ­dy obywatel mówi również biegle po niemiecku: Verwaltungsverband «Am Klosterwasser“ to or­gan administracji centralnej skupiający 5 małych wspólnot (Crostwitz, Nebelschütz, Panschwitz- Kuckau, Räckelwitz, Ralbitz-Rosenthal). Znajdu­jemy się na obszarze rdzenia łużyckiego obszaru zasiedlenia w Saksonii. Język łużycki jest używany przez większość naszych mieszkańców codziennie.

W sumie używa go ok. 7300 osób na naszym obszarze. Nie ma ludzi, którzy nie władają języ­kiem niemieckim (innych niż część dzieci w wieku przedszkolnym)17.

Powyżej przedstawione wybrane wypowiedzi urzędów mogą uzmysłowić czytelnikowi jak nie­zwykle trudnym i skomplikowanym problemem jest użycie jezyka tzw. mniejszosći narodowej w niemieckim urzędzie. Nie jest to niemożliwe, po­nieważ jak wskazano w badaniu, dla 57% placówek istnieje możliwość przyjęcia interesanta i jego ob­sługi w języku łużyckim. Nie zawsze w danym urzę­dzie czy placówce są zatrudnione osoby mówiące biegle po łużycku, jednak są dopuszczone sytuacje, gdy korzysta się z usług tłumacza, bądź urzędnika z innego miasta biegłego w języku serbskim18.

Spore kontrowersje budziła od zeszłego roku de­cyzja o przeniesieniu Landgericht Bautzen ( Sądu rejonowego w Budziszynie) do niemieckiego Gör­litz. Chodzi oczywiście o prawo do użycia języka serbskiego przed sądem w Görlitz, które dotąd nie było uznane jako serbski obszar zasiedlenia. Toczą­ca się w mediach debata na ten temat była jednym z najbardziej aktualnych tematów na Łużycach aż do ostatnich dni stycznia 2012 (19).

Ustalono, iż Görlitz zostanie ogłoszony sorbi­sches Heimatkreis. Zarówno przed sądem w Budzi­szynie, jak i przed sądem w Görlitz język łużycki, jako język ojczysty, będzie mógł być używany bez przeszkód. Jedynie Wydział Karny rozpatrujący sprawy morderstwa i zabójstwa zostanie przenie­siony do Görlitz20.

Decyzję skrytykowali już wczesniej m.in Pani Ma­ria Michalk, znana polityk i działaczka społeczna pochodzenia serbołużyckiego, deputowana do Bun­destagu z okręgu Budziszyn, przewodnicząca Rat für sorbische Angelegenheiten im Freistaat Sachsen( Rady dla Sprawy Łużyckiej w Saksonii)21, czy też Pan Marko Schiemann, polityk CDU, deputowany do Landtagu Saksonii, członek Rady Pomocniczej Sti­ftung für das sorbische Volk22. Pani Maria Michalk komentując decyzję Landtagu powiedziała, że wy­jaśnienie, iż zarówno w Budziszynie, jak i w Görlitz Serbowie Łużyccy mogą używać swojego języka jest niekonieczne, ponieważ jest to zapisane w istnie­jącym już prawodawstwie, a także dodała w imie­niu Rat für sorbische Angelegenheiten im Freistaat Sachsen; ubolewamy nad tym brakiem wrażliwości w odniesieniu do ochrony mniejszosći narodowych i zachęcamy wszytkich Serbów do konsekwentnego korzystania z ich praw w przyszłości23.

Próba dokonania podsumowania tematu użycia języka serbskiego w niemieckich urzędach to trudne zadanie. Widząc, co dzieje się w chwili obecnej w Sak­sonii trudno łudzić się, że przyszłość przyniesie lepszą ochronę dla obu języków łużyckich. Warto zastano­wić się, czy język serbski, określany przez Domowinę w jej programie jako cenne dobro Serbów24 będzie wciąż językiem życia publicznego za pięć, dzięsięć czy piętnaście lat. Czy zapis w artykule 8 SächsSorbG., mówiący, iż zastosowanie języka Górnołużyckiego w wersji pisanej oraz ustnej w życiu publicznym oraz zachęta do tego są chronione i promowane to tylko martwa litera prawa? Oba języki łużyckie już znaj­dują się na Czerwonej Liście Zagrożonych Języków UNESCO25. Dopóki jednak istnieją serbskie szkoły i rodzice chętnie posyłający swoje dzieci na naukę ję­zyka łużyckiego, świadomi swojego pochodzenia oby­watele, a także dopóki działa Serbski Instytut i pu­blikowane są książki w języku serbskim, dopóty jest nadzieja, że oba języki łużyckie nie zmienią swojego statusu z języków zagrożonych, na języki wymarłe.

 JUSTYNA MICHNIUK

Artykuł ukazał się w Kwartalniku Myśl.pl, numer 23 (2/2012), który można zamówić jako numer archiwalny na e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript..  

1 Regional- und Minderheitensprachen in Deutschland, Bundesministerium des Intern, Referat M II 4, Berlin 2008, BMI08314, s. 48-51.

2 Šołta J., Zarys dziejów Serbołużyczan, Ossolineum 1984, s.34.

3 Dokumentation der Konferenz „Mit den Regional- und Minderheitenspra­chen auf dem Weg nach Europa» am 10. November 2010 in Berlin, Verlag Schuster, Leer 2011,s. 30-31.

4 Šatava L., Sprachverhalten und ethnische Identität. Sorbische Schüler an der Jahrtausendwende, Domowina Verlag, Bautzen 2005, s.15, tłumaczenie własne J.M.

5 Dzieje Górnych Łużyc. Władza, społeczeństwo i kultura od średniowiecza do końca XX w., red. Bahlcke J., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007, s.350.

6 Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen De­mokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Eini­gungsvertrag - EV), art.35, http://www.buzer.de/gesetz/2318/a32515.htm

7 Ibid., tłumaczenie własne J.M.

8 Gesetz über die Rechte der Sorben im Freistaat Sachsem (Sächsisches Sor­bengesetz - SächsSorbG) vom 31. März 1999, http://www.regione.taa.it/ biblioteca/minoranze/sorben2.pdf.

9 Ibid., tłumaczenie własne J.M.

10 Gesetz zur Ausgestaltung der Rechte der Sorben (Wenden) im Land Bran­denburg (Sorben/Wenden-Gesetz-SWG) vom 07. Juli 1994, http://www. regione.taa.it/biblioteca/minoranze/sorben3.pdf.

11 Ibid., tłumaczenie własne J.M.

12 Pisał o tym m.in. Dr Ludwig Elle [w:]Europa Ethnica - Zeitschrift für Minderheitenfragen, Schwerpunkt „ Deutschland”, 3/4 2010, 67. Jahrgang, Wien 2010, s.84-91.

13 Wywiad z Panem Matthias Brützke przeprowadzony przez autora arty­kułu w listopadzie 2011r. takiemu stanowi rzeczy, lecz raczej podjąc kroki, aby go efektywnie zmienić.

14 Sorbische Sprache in den deutschen Behörden. Theoretische und prakti­sche Nutzung, Fragebogen, Mai/Juni 2011, odpowiedź udzielona przez Justi­zvollzugsanstalten Bautzen(Zakład karny w Budziszynie), badania własne autora.

15 Ibid, podkreślenie własne autora.

16 Sorbische Sprache in den deutschen Behörden. Theoretische und prak­tische Nutzung, Fragebogen, Mai/Juni 2011, odpowiedź udzielona przez Stadtverwaltung Weißenberg ( Rada miasta Weißenberg), badania własne autora.

17 Sorbische Sprache in den deutschen Behörden. Theoretische und prakti­sche Nutzung, Fragebogen, Mai/Juni 2011, odpowiedź udzielona przez Ver­waltungsverband „Am Klosterwasser, badania własne autora.

18 Taką osoba jest np. Pan Matthias Brützke, sołtys wsi Crostwitz, który jeź­dzi do miasta Kamenz w celu przyjmowania interesantów, chcących używać języka serbskiego do załatwienia spraw urzędowych. Wywiad z Panem Mat­thias Brützke przeprowadzony przez autora artykułu w listopadzie 2011r.

19 Informację, zawierającą ostateczną decyzje w tej sprawie podała na przykład 26.01.2012 najstarsza niemiecka gazeta internetowa FAKTu­ell, Görlitz wird zum sorbischen Heimatkreis - Das Landgericht Baut­zen wird Außenstelle des Landgerichts Görlitz http://www.faktuell.de/ lokalnachrichten/1376-goerlitz-wird-zum-sorbischen-heimatkreis-das-landgericht-bautzen-wird-aussenstelle-des-landgerichts-goerlitz.html, 26. Januar 2012 um 16:47 Uhr , Monika Lenz.

20 Ibid. 21 Ibid. Sorbenland Info, Sorbisch vor Gericht – in?, http://sorbenland. info/sorbisch-vor-gericht-in-gorlitz/, 10.01.2012. 22 Marko Schiemann Internetseite, Sächsische Zeitung, Geringe Chance für das Landgericht, Ulli Schönbach, 28.12.2 011, http://www.marko-schie­mann.de/aktuell.asp.

23 FAKTuell, Görlitz wird zum sorbischen Heimatkreis - Das Landgericht Bautzen wird Außenstelle des Landgerichts Görlitz http://www.faktuell. de/lokalnachrichten/1376-goerlitz-wird-zum-sorbischen-heimatkreis-das-landgericht-bautzen-wird-aussenstelle-des-landgerichts-goerlitz.html, 26. Januar 2012 um 16:47 Uhr , Monika Lenz.

24 Programm der Domowina- Bund Lausitzer Sorben e.V. - (Beschlossen auf der Hauptversammlung der Domowina am 23.03.2002 in Schönau), http:// www.domowina.sorben.com/dokumenty/program2002dt.pdf.

25UNESCO RED BOOK ON ENDANGERED LANGUAGES: EUROPE, http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_report.html. chen auf dem Weg nach Europa” am 10. November 2010 in Berlin, Verlag Schuster, Leer 2011.

Bibliografia:

Šatava L., Sprachverhalten und ethnische Identität. Sorbische Schüler an der Jahrtausendwende, Domowina Verlag, Bautzen 2005.

Šołta J., Zarys dziejów Serbołużyczan, Ossolineum 1984.

Dokumentation der Konferenz „Mit den Regional- und Minderheitenspra­

Dzieje Górnych Łużyc. Władza, społeczeństwo i kultura od średniowiecza do końca XX w., red. Bahlcke J., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.

Regional- und Minderheitensprachen in Deutschland, Bundesministerium des Intern, Referat M II 4, Berlin 2008, BMI08314.

Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen De­mokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Eini­gungsvertrag - EV), art.35, http://www.buzer.de/gesetz/2318/a32515.htm.

Gesetz über die Rechte der Sorben im Freistaat Sachsem (Sächsisches Sor­bengesetz - SächsSorbG) vom 31. März 1999, http://www.regione.taa.it/ biblioteca/minoranze/sorben2.pdf.

Gesetz zur Ausgestaltung der Rechte der Sorben (Wenden) im Land Bran­denburg (Sorben/Wenden-Gesetz-SWG) vom 07. Juli 1994, http://www.regione.taa. it/biblioteca/minoranze/sorben3.pdf.  

Europa Ethnica - Zeitschrift für Minderheitenfragen, Schwerpunkt „ Deutschland”, 3/4 2010, 67. Jahrgang, Wien 2010.

FAKTuell, Görlitz wird zum sorbischen Heimatkreis - Das Landgericht Bautzen wird Außenstelle des Landgerichts Görlitz, http://www.faktuell. de/lokalnachrichten/1376-goerlitz-wird-zum-sorbischen-heimatkreis-das-landgericht-bautzen-wird-aussenstelle-des-landgerichts-goerlitz.html.

Sorbenland Info, Sorbisch vor Gericht – in?, http://sorbenland.info/sorbi­sch-vor-gericht-in-gorlitz/, 10.01.2012.

Marko Schiemann Internetseite, Sächsische Zeitung, Geringe Chance für das Landgericht, Ulli Schönbach, 28.12.2 011, http://www.marko-schiemann. de/aktuell.asp.

Programm der Domowina- Bund Lausitzer Sorben e.V. - (Beschlossen auf der Hauptversammlung der Domowina am 23.03.2002 in Schönau), http:// www.domowina.sorben.com/dokumenty/program2002dt.pdf.

UNESCO RED BOOK ON ENDANGERED LANGUAGES: EUROPE, http:// www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_report.html.

Źródło: www.mysl.pl

1999-2024 © Stowarzyszenie Polsko-Serbołużyckie PROLUSATIA
ontwerp en implementering: α CMa Σείριος