Dziś w języku Górno łużyckim teoretycznie każdy Serb może zwrócić się do urzędnika państwowego w ratuszu, gminie czy powiecie, gdzie zamieszkuje tzw. większość serbska. Prowadzone przez autora pracy badania na obszarze Łużyc Górnych i Dolnych (2010 /201 1), liczne kontakty z łużyckimi działaczami nauki i kultury oraz ankieta przeprowadzona w niemieckich urzędach na wybranym losowo obszarze, gdzie zamieszkuje ludność serbska, dają nieco pełniejszy i bardziej wyraźny obraz praktycznego użycia języka serbołużyckiego i wyzwań, przed jakimi często stają sami Serbowie oraz urzędnicy państwowi.
Na Łużycach istnieją dwa języki: górno- i dolnołużycki, które znacznie się od siebie różnią. Języki łużyckie należą do grupy języków zachodniosłowiańskich, jak polski, kaszubski czy czeski1. Około 1530 powstał najstarszy znany zabytek piśmiennictwa łużyckiego Przysięga mieszczan budziszyńskich (niem. Burger Eydt Wendisch). W 1548 Mikołaj Jakubica - wiejski duchowny - dokonał pierwszego przekładu (niedrukowanego) Nowego Testamentu na język dolnołużycki2. Istnieje obszerny zasób literatury w językach górno- i dolnołużyckim, jaki zachował się do naszych czasów. Także i dziś publikowane są artykuły i książki głównie w języku górnołużyckim.
Oficjalne dane podają, iż w Saksonii i Brandenburgii mieszka od 50 do 60 tys. Serbów Łużyckich. Około połowę tej liczby stanowią aktywni użytkownicy języka, a precyzując - 25 tys. ludzi mówi po górnoserbsku, zaś do 5 tys. posługuje się językiem dolnoserbskim. Język dolnoserbski jest o wiele bardziej zagrożony niż górnoserbski z wielu powodów. Z kilkoma wyjątkami, naturalni użytkownicy języka dolnoserbskiego mają ponad 60 lat. Proces rewitalizacji tego języka odbywa się obecnie w przedszkolach i szkołach (projekt WITAJ)3. Powyższą informację potwierdza Leoš Šatava pisząc: „Chociaż górnołużycki może być obecnie używany przez ok. 20.000- 25.000 osób, nawet połowa z nich z przyczyn obiektywnych i subiektywnych nie używa języka aktywnie (w życiu codziennym). W jeszcze mniejszym stopniu język łużycki jest używany celowo i świadomie4.
Tak samo jak różna jest sytuacja obu języków łużyckich na polu samego posługiwania się językiem jako systemem znaków, tak inne jest ich prawne położenie. Po październiku 1989 r., kiedy wszystko wskazywało na zjednoczenie Niemiec, dzięki staraniom Domowiny, postanowienia dotyczące mniejszości zostały wpisane do traktatu o zjednoczeniu5. W notatce do artykułu 35 zapewniono Serbom ochronę ich narodowej tożsamości6. Jednocześnie ustanowiono m.in, że deklaracja przynależności do narodu serbskiego i serbskiej kultury jest nieprzymuszona, a także iż zachowanie i dalszy rozwój Serbskiej kultury i Serbskich tradycji jest gwarantowany, zaś sami członkowie narodu serbskiego i jego organizacji posiadają swobodę pielęgnacji i zachowania języka serbskiego w życiu publicznym7.
Z powyższych postanowień wywodzą się również zawarte w Konstytucji Saskiej podstawowe prawa Serbów, dotyczące ich języka, religii, kultury i tradycji, mówiące m.in., iż korzystanie z własnego języka jest podstawową cechą łużyckiej tożsamości. Saksonia uznaje języki łużyckie, zwłaszcza górnołużycki, jako wyraz bogactwa duchowego i kulturowego kraju związkowego. Użycie tego języka jest dobrowolne. Zastosowanie języka górnołużyckiego w wersji pisanej oraz ustnej w życiu publicznym oraz zachęta do tego są chronione i promowane (art.8)8.
Niezwykle ważnym postanowieniem zawartym we wspomnianym wyżej dokumencie jest również artykuł 9, który mówi, iż na łużyckim obszarze zasiedlenia obywatele mają prawo do jawnego posługiwania się językiem serbskim przed sądem i urzędami Wolnego Kraju Saksonia, tak samo jak przed innymi organami pozostającymi pod ich nadzorem, instytucjami i fundacjami. Korzystanie z tego prawa ma takie same skutki prawne jak użycie przed powyższymi organami języka niemieckiego (...). Ponadto ustęp 2 dodaje, iż Wolne Państwo Saksonia jest zobowiązane do zapewnienia, że postanowienia ustępu 1 bedą stosowane również przez agencje federalne i instytucje prawa prywatnego, w szczególności w dziedzinie transportu, telekomunikacji, usług pocztowych, opieki zdrowotnej i społecznej, kultury i edukacji, które mają swoje siedziby na łużyckim obszarze zasiedlenia (Siedlungsgebiet)9.
Inaczej sytuacja języka łużyckiego wygląda w Brandenburgii10. Mamy tutaj w artykule 9 zapisane prawo do ochrony i promowania języka serbskiego, w szczególności dolnoserbskiego, a także stwierdzenie, iż użycie języka serbskiego jest wolne (nieprzymuszone11). W dokumencie tym brak jednak zapisu mówiącego o prawie użycia języka dolnoserbskiego w urzędach i sądach Brandenburgii.
Samo pisane prawo do użycia języka serbskiego w urzędach kraju związkowego Saksonia pozostaje w sprzeczności ze smutną rzeczywistością. Niestety, bardzo niewielu urzędników zna język serbski w stopniu pozwalającym na prowadzenie danej sprawy urzędowej12. Z drugiej strony również i Serbowie Łużyccy stosunkowo rzadko korzystają ze swojego prawa, gdyż władają oni doskonale językiem niemieckim. Istnieje także innego typu problem, który bardzo trafnie określił Pan Matthias Brützke, sołtys wsi Crostwitz:(...)
Co do języka serbskiego to czasem ciężko jest powiedzieć coś po serbsku, bo wiele pojęć (Begriffe) istnieje tylko po niemiecku. Słownictwo serbskie dla niektórych pojęć po prostu się nie rozwinęło13. W tym przypadku obserwujemy więc swoisty paradoks.
Nie należy zadawać pytania kto jest winny takiemu stanowi rzeczy, lecz raczej podjąć króki, aby go efektywnie zmienić. Aby jeszcze głebiej przekonać się jak rzeczywiście wygląda kwestia użycia języka serbskiego w niemieckich urzędach na Łużycach Górnych autorka przeprowadził ankietę drogą elektroniczną, która składała się z dwóch, pozornie łatwych, pytań:
1. Czy w Państwa urzędzie istnieje możliwośc użycia języka serbskiego do załatwienia sprawy urzędowej?
2. Czy w Państwa urzędzie są zatrudnione osoby, które władają jezykiem serbskim w stopniu umożliwiającym załatwienie sprawy urzędowej?
Ankieta została rozesłana na przełomie maja i czerwca 2011 roku do 20 urzędów gmin i miast na terenie Górnych oraz Dolnych Łużyc. Czternaście placówek udzieliło odpowiedzi na zadane pytanie (70 %). W tym 6 placówek (43%) udzieliło odpowiedzi odmownej na pierwsze pytanie. Na drugie pytanie „nie“ odpowiedziało 50% placówek, zaś jedna z nich udzieliła niejednoznacznej odpowiedzi, pisząc: W odpowiedzi na Pani drugie pytanie pragnę poinformować, że istnieje bardzo niewiele osób w naszym urzędzie, którzy są Serbołużyczanami (native speakers). Mamy kilku pracowników, którzy w szkole uczyli się języka łużyckiego, jednak praktycznie go nie stosują14.
Równie ciekawej odpowiedzi na pierwsze pytanie udzielił cytowany już wyżej urząd w Budziszynie: Na Pani pierwsze pytanie pragnę Panią poinformować, że wszyscy Serbowie Łużyccy mówią również w jezyku niemieckim. Jednakże jest im zapewnione teoretyczne użycie ich języka ojczystego (Muttersprache) w każdym urzędzie państwowym w Budziszynie.
W praktyce nie robi tego żaden z nich, ponieważ posługuje się i językiem niemieckim w stopniu biegłym15. Podejście wyżej wymienionej placówki do prawa Serbów do użycia ich języka ojczystego jest zadziwiające i jeszcze wyraźniej pokazuje nam mechanizmy działania powyższego przepisu. Nie jest to jedyny przypadek, kiedy urząd Republiki Federalnej Niemiec wychodzi z założenia, że skoro jej obywatele pochodzenia serbołużyckiego władają biegle dwoma językami, to kierując się do urzędu wybiorą język większości, tym samym odmawiając sobie prawa do użycia języka serbskiego na łużyckim obszarze zasiedlenia. Takie praktyki nie tworzą dobrych nawyków i zniechęcają samych Serbów do używania ich języka w miejscach publicznych. Powodują również zanikanie lub brak wykształcenia się odpowiedniego słownictwa w języku łużyckim w odniesieniu do ważnych codziennych wręcz spraw urzędowych.
W innym urzędzie państwowym - Stadtverwaltung Weißenberg( Rada miasta Weißenberg) - nie istnieje już praktycznie dwujęzyczność, a więc mówienie o użyciu języka serbskiego w urzędach praktycznie nie ma sensu: Miasto Weißenberg z przyległymi wioskami to rzeczywiście historycznie obszar dwujęzyczny, lecz w chwili obecnej żyje tu niewiele starszych osób, które posługują się językiem serbskim. Nasi mieszkańcy łużyckiego pochodzenia władają jednakże również językiem niemieckim16.
Istnieją jednak także pozytywne przykłady jak na przykład Verwaltungsverband «Am Klosterwasser“, choć administracja gmin podkreśla również, że każdy obywatel mówi również biegle po niemiecku: Verwaltungsverband «Am Klosterwasser“ to organ administracji centralnej skupiający 5 małych wspólnot (Crostwitz, Nebelschütz, Panschwitz- Kuckau, Räckelwitz, Ralbitz-Rosenthal). Znajdujemy się na obszarze rdzenia łużyckiego obszaru zasiedlenia w Saksonii. Język łużycki jest używany przez większość naszych mieszkańców codziennie.
W sumie używa go ok. 7300 osób na naszym obszarze. Nie ma ludzi, którzy nie władają językiem niemieckim (innych niż część dzieci w wieku przedszkolnym)17.
Powyżej przedstawione wybrane wypowiedzi urzędów mogą uzmysłowić czytelnikowi jak niezwykle trudnym i skomplikowanym problemem jest użycie jezyka tzw. mniejszosći narodowej w niemieckim urzędzie. Nie jest to niemożliwe, ponieważ jak wskazano w badaniu, dla 57% placówek istnieje możliwość przyjęcia interesanta i jego obsługi w języku łużyckim. Nie zawsze w danym urzędzie czy placówce są zatrudnione osoby mówiące biegle po łużycku, jednak są dopuszczone sytuacje, gdy korzysta się z usług tłumacza, bądź urzędnika z innego miasta biegłego w języku serbskim18.
Spore kontrowersje budziła od zeszłego roku decyzja o przeniesieniu Landgericht Bautzen ( Sądu rejonowego w Budziszynie) do niemieckiego Görlitz. Chodzi oczywiście o prawo do użycia języka serbskiego przed sądem w Görlitz, które dotąd nie było uznane jako serbski obszar zasiedlenia. Tocząca się w mediach debata na ten temat była jednym z najbardziej aktualnych tematów na Łużycach aż do ostatnich dni stycznia 2012 (19).
Ustalono, iż Görlitz zostanie ogłoszony sorbisches Heimatkreis. Zarówno przed sądem w Budziszynie, jak i przed sądem w Görlitz język łużycki, jako język ojczysty, będzie mógł być używany bez przeszkód. Jedynie Wydział Karny rozpatrujący sprawy morderstwa i zabójstwa zostanie przeniesiony do Görlitz20.
Decyzję skrytykowali już wczesniej m.in Pani Maria Michalk, znana polityk i działaczka społeczna pochodzenia serbołużyckiego, deputowana do Bundestagu z okręgu Budziszyn, przewodnicząca Rat für sorbische Angelegenheiten im Freistaat Sachsen( Rady dla Sprawy Łużyckiej w Saksonii)21, czy też Pan Marko Schiemann, polityk CDU, deputowany do Landtagu Saksonii, członek Rady Pomocniczej Stiftung für das sorbische Volk22. Pani Maria Michalk komentując decyzję Landtagu powiedziała, że wyjaśnienie, iż zarówno w Budziszynie, jak i w Görlitz Serbowie Łużyccy mogą używać swojego języka jest niekonieczne, ponieważ jest to zapisane w istniejącym już prawodawstwie, a także dodała w imieniu Rat für sorbische Angelegenheiten im Freistaat Sachsen; ubolewamy nad tym brakiem wrażliwości w odniesieniu do ochrony mniejszosći narodowych i zachęcamy wszytkich Serbów do konsekwentnego korzystania z ich praw w przyszłości23.
Próba dokonania podsumowania tematu użycia języka serbskiego w niemieckich urzędach to trudne zadanie. Widząc, co dzieje się w chwili obecnej w Saksonii trudno łudzić się, że przyszłość przyniesie lepszą ochronę dla obu języków łużyckich. Warto zastanowić się, czy język serbski, określany przez Domowinę w jej programie jako cenne dobro Serbów24 będzie wciąż językiem życia publicznego za pięć, dzięsięć czy piętnaście lat. Czy zapis w artykule 8 SächsSorbG., mówiący, iż zastosowanie języka Górnołużyckiego w wersji pisanej oraz ustnej w życiu publicznym oraz zachęta do tego są chronione i promowane to tylko martwa litera prawa? Oba języki łużyckie już znajdują się na Czerwonej Liście Zagrożonych Języków UNESCO25. Dopóki jednak istnieją serbskie szkoły i rodzice chętnie posyłający swoje dzieci na naukę języka łużyckiego, świadomi swojego pochodzenia obywatele, a także dopóki działa Serbski Instytut i publikowane są książki w języku serbskim, dopóty jest nadzieja, że oba języki łużyckie nie zmienią swojego statusu z języków zagrożonych, na języki wymarłe.
JUSTYNA MICHNIUK
Artykuł ukazał się w Kwartalniku Myśl.pl, numer 23 (2/2012), który można zamówić jako numer archiwalny na e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript..
1 Regional- und Minderheitensprachen in Deutschland, Bundesministerium des Intern, Referat M II 4, Berlin 2008, BMI08314, s. 48-51.
2 Šołta J., Zarys dziejów Serbołużyczan, Ossolineum 1984, s.34.
3 Dokumentation der Konferenz „Mit den Regional- und Minderheitensprachen auf dem Weg nach Europa» am 10. November 2010 in Berlin, Verlag Schuster, Leer 2011,s. 30-31.
4 Šatava L., Sprachverhalten und ethnische Identität. Sorbische Schüler an der Jahrtausendwende, Domowina Verlag, Bautzen 2005, s.15, tłumaczenie własne J.M.
5 Dzieje Górnych Łużyc. Władza, społeczeństwo i kultura od średniowiecza do końca XX w., red. Bahlcke J., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007, s.350.
6 Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag - EV), art.35, http://www.buzer.de/gesetz/2318/a32515.htm
7 Ibid., tłumaczenie własne J.M.
8 Gesetz über die Rechte der Sorben im Freistaat Sachsem (Sächsisches Sorbengesetz - SächsSorbG) vom 31. März 1999, http://www.regione.taa.it/ biblioteca/minoranze/sorben2.pdf.
9 Ibid., tłumaczenie własne J.M.
10 Gesetz zur Ausgestaltung der Rechte der Sorben (Wenden) im Land Brandenburg (Sorben/Wenden-Gesetz-SWG) vom 07. Juli 1994, http://www. regione.taa.it/biblioteca/minoranze/sorben3.pdf.
11 Ibid., tłumaczenie własne J.M.
12 Pisał o tym m.in. Dr Ludwig Elle [w:]Europa Ethnica - Zeitschrift für Minderheitenfragen, Schwerpunkt „ Deutschland”, 3/4 2010, 67. Jahrgang, Wien 2010, s.84-91.
13 Wywiad z Panem Matthias Brützke przeprowadzony przez autora artykułu w listopadzie 2011r. takiemu stanowi rzeczy, lecz raczej podjąc kroki, aby go efektywnie zmienić.
14 Sorbische Sprache in den deutschen Behörden. Theoretische und praktische Nutzung, Fragebogen, Mai/Juni 2011, odpowiedź udzielona przez Justizvollzugsanstalten Bautzen(Zakład karny w Budziszynie), badania własne autora.
15 Ibid, podkreślenie własne autora.
16 Sorbische Sprache in den deutschen Behörden. Theoretische und praktische Nutzung, Fragebogen, Mai/Juni 2011, odpowiedź udzielona przez Stadtverwaltung Weißenberg ( Rada miasta Weißenberg), badania własne autora.
17 Sorbische Sprache in den deutschen Behörden. Theoretische und praktische Nutzung, Fragebogen, Mai/Juni 2011, odpowiedź udzielona przez Verwaltungsverband „Am Klosterwasser, badania własne autora.
18 Taką osoba jest np. Pan Matthias Brützke, sołtys wsi Crostwitz, który jeździ do miasta Kamenz w celu przyjmowania interesantów, chcących używać języka serbskiego do załatwienia spraw urzędowych. Wywiad z Panem Matthias Brützke przeprowadzony przez autora artykułu w listopadzie 2011r.
19 Informację, zawierającą ostateczną decyzje w tej sprawie podała na przykład 26.01.2012 najstarsza niemiecka gazeta internetowa FAKTuell, Görlitz wird zum sorbischen Heimatkreis - Das Landgericht Bautzen wird Außenstelle des Landgerichts Görlitz http://www.faktuell.de/ lokalnachrichten/1376-goerlitz-wird-zum-sorbischen-heimatkreis-das-landgericht-bautzen-wird-aussenstelle-des-landgerichts-goerlitz.html, 26. Januar 2012 um 16:47 Uhr , Monika Lenz.
20 Ibid. 21 Ibid. Sorbenland Info, Sorbisch vor Gericht – in?, http://sorbenland. info/sorbisch-vor-gericht-in-gorlitz/, 10.01.2012. 22 Marko Schiemann Internetseite, Sächsische Zeitung, Geringe Chance für das Landgericht, Ulli Schönbach, 28.12.2 011, http://www.marko-schiemann.de/aktuell.asp.
23 FAKTuell, Görlitz wird zum sorbischen Heimatkreis - Das Landgericht Bautzen wird Außenstelle des Landgerichts Görlitz http://www.faktuell. de/lokalnachrichten/1376-goerlitz-wird-zum-sorbischen-heimatkreis-das-landgericht-bautzen-wird-aussenstelle-des-landgerichts-goerlitz.html, 26. Januar 2012 um 16:47 Uhr , Monika Lenz.
24 Programm der Domowina- Bund Lausitzer Sorben e.V. - (Beschlossen auf der Hauptversammlung der Domowina am 23.03.2002 in Schönau), http:// www.domowina.sorben.com/dokumenty/program2002dt.pdf.
25UNESCO RED BOOK ON ENDANGERED LANGUAGES: EUROPE, http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_report.html. chen auf dem Weg nach Europa” am 10. November 2010 in Berlin, Verlag Schuster, Leer 2011.
Bibliografia:
Šatava L., Sprachverhalten und ethnische Identität. Sorbische Schüler an der Jahrtausendwende, Domowina Verlag, Bautzen 2005.
Šołta J., Zarys dziejów Serbołużyczan, Ossolineum 1984.
Dokumentation der Konferenz „Mit den Regional- und Minderheitenspra
Dzieje Górnych Łużyc. Władza, społeczeństwo i kultura od średniowiecza do końca XX w., red. Bahlcke J., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.
Regional- und Minderheitensprachen in Deutschland, Bundesministerium des Intern, Referat M II 4, Berlin 2008, BMI08314.
Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag - EV), art.35, http://www.buzer.de/gesetz/2318/a32515.htm.
Gesetz über die Rechte der Sorben im Freistaat Sachsem (Sächsisches Sorbengesetz - SächsSorbG) vom 31. März 1999, http://www.regione.taa.it/ biblioteca/minoranze/sorben2.pdf.
Gesetz zur Ausgestaltung der Rechte der Sorben (Wenden) im Land Brandenburg (Sorben/Wenden-Gesetz-SWG) vom 07. Juli 1994, http://www.regione.taa. it/biblioteca/minoranze/sorben3.pdf.
Europa Ethnica - Zeitschrift für Minderheitenfragen, Schwerpunkt „ Deutschland”, 3/4 2010, 67. Jahrgang, Wien 2010.
FAKTuell, Görlitz wird zum sorbischen Heimatkreis - Das Landgericht Bautzen wird Außenstelle des Landgerichts Görlitz, http://www.faktuell. de/lokalnachrichten/1376-goerlitz-wird-zum-sorbischen-heimatkreis-das-landgericht-bautzen-wird-aussenstelle-des-landgerichts-goerlitz.html.
Sorbenland Info, Sorbisch vor Gericht – in?, http://sorbenland.info/sorbisch-vor-gericht-in-gorlitz/, 10.01.2012.
Marko Schiemann Internetseite, Sächsische Zeitung, Geringe Chance für das Landgericht, Ulli Schönbach, 28.12.2 011, http://www.marko-schiemann. de/aktuell.asp.
Programm der Domowina- Bund Lausitzer Sorben e.V. - (Beschlossen auf der Hauptversammlung der Domowina am 23.03.2002 in Schönau), http:// www.domowina.sorben.com/dokumenty/program2002dt.pdf.
UNESCO RED BOOK ON ENDANGERED LANGUAGES: EUROPE, http:// www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_report.html.
Źródło: www.mysl.pl