1. Utrzymanie języka łużyckiego i rola kościoła katolickiego
W moim artykule rozpatrywane mają być aspekty społeczne języka łużyckiego. W centrum znajduje się kwestia, jak ten mały język, określany najmniejszym językiem słowiańskim, pomimo wszystkich trudności mógł się utrzymać do dziś i jak próbuje się przekazać go następnym generacjom. Jak wiadomo, język łużycki najlepiej utrzymał się do dziś na obszarach, które po reformacji pozostały katolickie. Wpływało na to wiele czynników. Na przykład obszar katolicki w porównaniu do obszarów wydobycia węgla brunatnego mniej bezpośrednio był dotknięty industrializacją. Jednakże niezaprzeczalnym jest fakt, że znaczące utrzymanie się języka nie jest przypisane tylko warunkom zewnętrznym, lecz w dużej mierze wynika również z nastawienia i działań kościoła katolickiego na miejscu (m.in. Jaenecke 2003, Kimura 2001, Kowalczyk 1999, Walde 2000). Jak ta postawa wpływa jednak w praktyce na konkretne stosowanie języka? Chciałbym tutaj zająć się właśnie tą kwestią. Prezentowane dane bazują na badaniach, które przeprowadzić mogłem w latach 2000-2001 w jednej z serbołużyckich parafii katolickich. Nim przejdziemy do studium, chcielibyśmy najpierw spojrzeć na ogólną sytuację językową katolickich Serbołużyczan w badanym okresie na początku XXI stulecia, która dziś postrzegana musi być już jako historyczna.
2. Używanie języka łużyckiego u katolickich Serbołużyczan
Rysunek nr 1 jest próbą przedstawienia struktury jako nagromadzenia różnych typów używania języka. Wertykalnie (aspekt kwalitatywny) pokazywane są różne stopnie używania języka, a horyzontalnie (aspekt kwantytatywny) rozszerzanie każdego stopnia używania języka.
Rys. nr 1
Nabywanie języka tworzy oczywiście podstawę jego używania. Na obszarze katolickim język łużycki przekazywany jest do dziś przeważnie w rodzinie, przy czym przedszkole i szkoła stanowią uzupełnienie i poszerzenie. W tych instytucjach umożliwia się naukę języka łużyckiego również dzieciom, które w domu nie mówią w tym języku. Do czasu przeprowadzenia naszych badań w szkołach serbołużyckich istniały dwa typy klas: tak zwane klasy-A z językiem łużyckim jako językiem nauczania, w pierwszym rzędzie pomyślane dla uczniów dla których łużyckie jest językiem ojczystym i klasy-B z nauczaniem języka łużyckiego także dla dzieci bez wiedzy wstępnej łużyckiego. (w międzyczasie wprowadzono klasy dwujęzyczne dla wszystkich uczniów). Odnośnie absolwentów klas–B stwierdzono jednak, że ogółem „nie uczą się tak dużo języka łużyckiego, by stać się podmiotami języka łużyckiego” (Korjeńk 1997: 17). Tabela nr 1 ukazuje liczbę uczniów, którzy uczęszczali do klas-A i klas-B w szkołach serbołużyckich. Również w przeszłości można było dojść do wniosku, że ponad połowa wszystkich, którzy uczą się w szkole języka łużyckiego, „nie stała się podmiotami języka łużyckiego”, a tym samym nie osiąga poziomu II, zastosowania na codzień (Udział uczniów w klasach-A w czterech serbołużyckich szkołach w Okręgu Kamenz spadł od połowy lat 1960 tych poniżej 70% (Korjeńk 1997: 17). Jeśli doliczy się inne szkoły, do których uczęszczały także dzieci z katolickiej okolicy, udział wynosi z pewnością poniżej 50%).
Tabela 1 Liczba uczniów szkół serbołużyckich
(Stan: 1.3 2001, według statystyki Serbołużyckiego Związku Szkolnego)
| Klasy-A | Klasy-B | Suma | |
| 6 serbołużyckich szkół podstawowych | 294 | 346 | 640 |
| 6 serbołużyckich szkół średnich | 509 | 643 | 1152 |
| gimnazjum serbołużyckie | 287 | 229 | 516 |
Nabyty język łużycki używany jest przeważnie w rodzinie, sąsiedztwie i ze znajomymi (II). Ponieważ w obecności osób, które nie mówią w języku łużyckim – w dalszej kolejności mowa będzie, troszkę upraszczając, o Niemcach-, często przechodzi się na język niemiecki, zmniejsza się używanie języka łużyckiego w sytuacjach publicznych, gdzie wyjść trzeba od obecności Niemców, tak że poziom III przedstawiono wężej. Raport rządu Saksonii stwierdził: „W tym katolickim obszarze mieszkańcy mówiący w języku łużyckim są najczęściej w większości, mimo tego podczas większości uroczystości masowych mówi się po niemiecku” (Sächsische Staatsregierung 1997: 45). W badanym przedziale czasowym zdarzyło się na przykład, że „w wiosce serbołużyckiej w czasie festynu wiejskiego przez cały wieczór przez mikrofon nie słychać było żadnego łużyckiego słowa” (SN 7.8.2000). Miejsce pracy nie jest również wyjątkiem. Przed kilku laty na czołówki mediów trafiła instrukcja służbowa w domu osób niepełnosprawnych, w którym połowa pracowników mówi po łużycku. W instrukcji wskazano na to, „że w czasie pracy w obecności osób niepełnosprawnych i pracowników nie mówiących w języku łużyckim językiem służbowym jest język niemiecki” (SN 6.8.2004). Treść tej instrukcji sensacyjna sama w sobie nie jest. Rzeczywiście, jest taka tendencja, rozumiana jako „uprzejmość” w stosunku do ludności niemieckojęzycznej. Jednak wyrażona w instrukcji chęć osiągnięcia tego „uwzględniania” jako „obowiązku”, wywołała falę protestów, która słusznie postawiła pod znakiem zapytania konieczność tego typu jednostronnego „uwzględniania”.
Zinstytucjonalizowane używanie języka w instytucjach o charakterze publicznym, w których ustalony jest wybór języka, argumentacyjno-logicznie bazuje na używaniu sytuacyjnym języka łużyckiego i przyporządkowane jest jako poziom IV. Poziom ten dotyczy przede wszystkim używania języka w mediach (prasa, radio, telewizja), w szkole i kościele. Szczególnie msze święte i inne uroczystości kościelne stanowią największy obszar regularnego stosowania języka łużyckiego. Serbołużyckie czasopismo katolickie „Katolski Posoł” wydawane w liczbie 2650 egzemplarzy (stan z 1999) co stanowi najwyższy nakład wśród prasy serbołużyckiej, a łużycki modlitewnik i śpiewnik Wosadnik (wydanie z 1977 r.) jest z 20.000 egzemplarzy w piśmiennictwie łużyckim absolutnym bestsellerem.
Jako piąty i ostatni poziom wymienić można używanie języka łużyckiego, w sytuacjach w których wybór języka łużyckiego niesie ze sobą wysoką wartość symboliczną. Należą tutaj dwujęzyczne nazwy miejscowości lub powitania w języku łużyckim wygłaszane przez osoby życia publicznego. Te działania językowe rozumiane są jako oznaki poważania mówiącej w łużyckim ludności i bazują tym samym na istnieniu dotychczas opisanego zakresu stosowania w regionie języka łużyckiego. W przeciwieństwie do ustawowo zakotwiczonych opisów symboliczne używanie ustne jest tak niecodzienne, że jest wspominane w prasie serbołużyckiej. Jako znamienny przykład wymienione mogą być życzenia bożonarodzeniowe i wielkanocne papieża, które od czasów Jana Pawła II przekazywane są także w języku łużyckim.
Podsumowując stwierdzić można, że z jednej strony istnieje wprawdzie dla wszystkich w regionie możliwość nabywania języka łużyckiego, rzeczywiste stosowanie ogranicza się jednak w zasadzie do komunikacji między mówiącymi w języku ojczystym, tak iż realne używanie języka łużyckiego w porównaniu do potencjalnych możliwości jest niewielkie. Podczas gdy język łużycki w życiu publicznym jest reprezentowany w niewielkim stopniu (III), rzuca się w oczy zinstytucjonalizowane jego używanie w kościele (IV).
3. Używanie języka w parafii katolickiej
Dla bliższego rozpatrzenia widocznej obecności kościoła w stosowaniu języka łużyckiego i naświetlenia jego funkcji, odniesiemy się do konkretnej sytuacji językowej w serbołużyckiej parafii katolickiej. Licząca ok. 600 członków parafia obejmuje 15 miejscowości, w których udział katolików wynosi ogółem około 30 procent. Pięć miejscowości z relatywnie silną reprezentacją mówiących w języku łużyckim zamieszkuje ponad trzy czwarte członków parafii, tworząc tym samym jej centrum. Wśród osób praktykujących udział mówiących w języku łużyckim jest jeszcze większy. We wszystkich tych miejscowościach jest wprawdzie więcej katolików niż posługujących się językiem łużyckim, tzn. z reguły każdy mówiący po łużycku jest katolikiem, lecz nie każdy katolik posługuje się tym językiem. Są więc również niemieckojęzyczni członkowie parafii.
Aby ukazać funkcję kościoła w dalszej części zwrócimy uwagę najpierw na proces nabywania języka, a następnie dla kontrastu rozpatrzymy ogólne sytuację językową w miejscowości i kościele. Ograniczymy się tu wprawdzie do stosowania języka w mowie, a o jego używanie w piśmie wspomniane zostanie wyłącznie w związku ze stosowaniem w mowie.
3.1 Nabywanie języka
3.1.1 Rodzina
Fakt, że oboje małżonków posługują się łużyckim jako językiem ojczystym, jest quasi założeniem do używania języka łużyckiego w rodzinie. W rodzinach mieszanych językowo, używany jest najczęściej język niemiecki. Pewna kobieta opisała używanie języka w jej rodzinie: „Mój mąż jest Niemcem, więc w domu mówimy oczywiście po niemiecku” (7.3.2001, zaakcentowanie KGC). Tabela nr 2 pokazuje używanie języka w rodzinach serbołużyckich i niemiecko – serbołużyckich w kontaktach z dziećmi.
Tabela nr 2 Używanie języka w rodzinach z dziećmi poniżej 20 roku życia w domach w pięciu miejscowościach (Stan: Marzec 2001)
| przeważa łużycki | oba języki | przeważa niemiecki | Suma | |
| rodzina serbołużycka | 39(195) | 1(4) | 0 | 40(199) |
| rodzina niemiecko-serbołużycka | 0 | 3(13) | 33(130) | 39(143) |
Uwaga 1 Liczby rodzin (w nawiasach: liczby członków)
Uwaga 2 Rodziny, w których żaden z małżonków nie mówi w języku łużyckim, jak i gospodarstwa z dziećmi przed wkroczeniem w wiek przedszkolny nie są zawarte.
Uwaga 3 Dane bazują na wyliczeniach własnych lub obcych i zostały później potwierdzone językowym przyporządkowaniem dzieci w przedszkolu i szkole.
3.1.2 Przedszkole
W przedszkolu w miejscu usytuowania kościoła było w okresie badania 20 dzieci, z czego 10 z domów mówiących w języku łużyckim i 10 z domów niemieckojęzycznych. Językiem porozumiewania się wychowawców z wszystkimi dziećmi jest łużycki. Przedszkole ma ważną funkcję integrowania dzieci niemieckojęzycznych do łużyckiego obszaru językowego. Ta imersja do języka łużyckiego ma miejsce od dłuższego czasu, jeszcze przed pojawieniem się idei projektu WITAJ (patrz Sš 15/1962: 243). Poprzez katolicki charakter przedszkole służy także jako miejsce wprowadzenia w życie parafii z językiem łużyckim. W rzeczy samej imersję tę uzasadniają uroczystości kościelne w języku łużyckim. Dla dzieci z czysto niemieckojęzycznych domów kościół jest nierzadko poza przedszkolem jedynym miejscem, gdzie regularnie bezpośrednio stykają się z językiem łużyckim. Do tej kwestii powrócimy w dalszej części artykułu.
3.1.3 Szkoła
Wszystkie dzieci z rodzin języka łużyckiego uczęszczały do szkoły serbołużyckiej, najczęściej serbołużyckiej szkoły podstawowej i średniej w sąsiedniej miejscowości. Z reguły uczęszczały do klasy-A. Również dzieci z rodzin niemieckojęzycznych, szczególnie w głównych miejscowościach parafii i tych z jednym z rodziców pochodzenia serbołużyckiego, uczęszczały do klas-B. Szkoła kształci tym samym nie tylko dzieci serbołużyckie w ich języku ojczystym, lecz daje także dzieciom z rodzin niemieckojęzycznych okazję uczenia się (dalej) języka łużyckiego. Z wywiadów i ankiety wynika jednak, że również w klasach-A na wyższych poziomach język niemiecki staje się coraz częściej językiem komunikacji wśród uczniów. Według wypowiedzi nauczycieli poszerzenie nauczania języka niemieckiego w starszych klasach i zwiększony kontakt między uczniami klas-A i B wymienić można jako tło dla zmiany języka komunikacji.
W kwestii stosowania języka przez dzieci z badanej parafii przesłanki te pozwalają wnioskować, że szkoła z pewnością wnosi znaczący wkład w nabywanie i dalszy rozwój języka łużyckiego, przyczynia się jednak także do przejścia z porozumiewania się w języku łużyckim, którego podstawy przekazane zostały w przedszkolu, na język niemiecki. Nie może to jednak w pierwszym rzędzie być interpretowane jako porażka szkoły serbołużyckiej. W znacznym stopniu dzieje się tak pomimo starań ciała pedagogicznego, które w większości bardzo angażuje się w utrzymanie łużyckiego jako języka komunikacji. Moim zdaniem, ukazuje to raczej ograniczenia, stojące przed szkołą mającą przecież za zadanie przygotowywanie młodzieży do funkcjonowania na przeważnie niemieckojęzycznym rynku pracy lub do dalszego kształcenia, a tym samym zmuszonej do szerokiego stosowania języka niemieckiego. Fakt wprowadzenia nowych klas dwujęzycznych, w których dzieci mówiące w języku łużyckim i niemieckojęzyczne uczą się razem w obu językach, daje nadzieję zmiany sytuacji. Jednak istnieje niebezpieczeństwo, że osiągnięcia uzyskane poprzez te starania po ukończeniu szkoły przepadną, o ile w społeczeństwie nie będzie prowadzona aktywna polityka na rzecz dwujęzyczności .
Tabela nr 3. Uczniowie ze szkoły lezącej na terenie serbołużyckiej parafii (stan marzec 2001)
| Suma | |
| Klasa-A | 41 |
| Klasa-B | 22 |
| Klasa dwujęzyczna | 11(7) |
Uwaga. Dla dzieci w 1. i 2. roku szkolnym urządzono już klasy dwujęzyczne. Przy klasach tych podano w nawiasach liczbę dzieci z językiem łużyckim jako językiem rodziny.
3.2 Używanie języka na codzień
Odnośnie codziennego stosowania języka stwierdzono następujące tendencje: Po pierwsze, łużyckiego aktywnie używają tylko osoby dla których jest to język ojczysty. Osobom, które uczyły się języka łużyckiego w przedszkolu i szkole rzadko przychodzą na myśl łużyckie słowa. Pewien Niemiec pochodzący z tego regionu wyjaśnił mi, że lepiej mówi mu się po niemiecku, ponieważ w języku łużyckim robi błędy gramatyczne i inne (18.3.2001). Po drugie, w języku łużyckim rozmawia się tylko wtedy, gdy odpowiedzi oczekiwać można tym języku, tzn. z reguły z osobą dla której jest to język ojczysty. Po niemiecku rozmawia się również z tymi osobami, które rozumieją język łużycki. W tym miejscu przytoczę słowa pewnego młodego człowieka, mówiącego w języku łużyckim:
„Z Niemcami z miejscowości mówimy dużo po niemiecku. Rozumieją wprawdzie łużycki, ale mówimy po niemiecku, ponieważ również oni mówią po niemiecku.” (19.3.2001)
Przykład z mojego dziennika pokazuje rzecz następującą: Przed kościołem po nabożeństwie stało 12 młodych ludzi. Wśród nich rozumiejący bez problemów język łużycki. Wszyscy rozmawiali po niemiecku. Starszy człowiek opowiedział mi o przypadku jeszcze bardziej „ekstremalnym”, gdy w miejscu pracy używano języka niemieckiego, ponieważ wśród pracowników też byli Niemcy:
„Pewnego razu byliśmy wśród Serbołużyczan i rozmawialiśmy po niemiecku. Śmialiśmy się, dlaczego rozmawiamy po niemiecku, skoro wśród nas nie ma Niemca!” (8.4.2001)
Wyjątek potwierdza regułę. Ogólnie obowiązuje zasada, że „wśród swoich” mówi się w języku łużyckim, przed publicznością mieszaną językowo jednak po niemiecku. Receptywna wielojęzyczność, w której każdy mówi w swoim języku ojczystym, wydaje się być mało rozpowszechniona, nawet gdy istniałaby możliwość kompetencji językowej. To zachowanie językowe zdaje się być tak zakotwiczone, że występuje niezależnie od etnicznego bądź narodowego nastawienia rozmówcy. Tę tendencję można było zaobserwować również u świadomych Serbołużyczan, angażujących się w organizacjach serbołużyckich.
Ten wzór zachowania może łatwo doprowadzić do tego, że w trakcie publicznych uroczystości zakres stosowania języka łużyckiego jest nieadekwatny do liczby osób tym językiem się posługujących. Posłużmy się przykładem święta w jednej z miejscowości pewnej parafii. W trakcie moderowania wieczornego programu używano obu języków. Pokazuje to, że język łużycki nie znika całkowicie z życia publicznego. Przy bliższej obserwacji zauważa się jednak, że niekoniecznie to samo powtarzano po łużycku i niemiecku, jak to można by to sobie wyobrazić po pojęciem „dwujęzyczny”. Moderator, Serbołużyczanin, z występującymi w języku łużyckim – a także w monologu sam ze sobą! – używał łużyckiego. Jednak gdy zwracał się do publiczności, wśród której było również kilku Niemców, mówił przeważnie po niemiecku. Dwujęzycznie, w wąskim rozumieniu, tzn. to samo w obu językach, można było usłyszeć z mikrofonu gdy prowadzący rozmawiał z występującymi, to zaraz potem zwracał się również do publiczności również po łużycku. Było to jednak najczęściej natychmiast „korygowane”, poprzez powtarzanie wszystkiego po niemiecku. Na scenie tej ujawniła się w sposób interesujący wzmiankowana już powyżej zasada wyboru języka. Ponieważ zwracano się raczej do publiczności, stosunek między łużyckim, a niemieckim kształtował się ogółem jak 1 do 4.
3.3 Używanie języka w kościele
3.3.1 Msze
Regulacje odnośnie stosowania języka w kościele znajdują się w wyraźnym kontraście do zasady jego wyboru na codzień. Na wstępie rozpatrzymy podział językowy mszy.
Tabela nr 4. Godziny rozpoczęcia i język mszy ł = łużycki n = niemiecki
| poniedziałek | wtorek | środa | czwartek | piątek | sobota | niedziela |
| - | 7:00 ł | 7:00 ł | 16:15 ł | 19:00 ł | 19:00 ł [n 2.+4.)] | 7:00 ł 9:00 ł |
Poza dwoma sobotami w miesiącu wszystkie msze są w języku łużyckim. Skutkuje to tym, że w mszach łużyckich uczestniczą także Niemcy. Szczególnie duży ich udział wykazały msze w czwartek i sobotę. Na czwartkowych mszach dla dzieci, w których przeciętnie uczestniczyło 35 dzieci, od 4 do 11 było z klas-B. W sobotę na ok. 80 uczestników 20 pochodziło z rodzin gdzie przeważnie mówi się po niemiecku. W ten sposób do łużyckiej sfery językowej włączono również tych, którzy w domu po łużycku mówią mało lub wcale. Z drugiej strony Niemcy chcący regularnie uczęszczać na msze niemieckojęzyczne, są de facto odsuwani do sąsiednich parafii z regularnymi mszami niemieckojęzycznymi. W ten sposób łużycki obszar językowy powiększa się, w przeciwieństwie do praktyki dnia codziennego poza kościołem, gdzie najczęściej zwiększa się zakres stosowania języka niemieckiego.
Czymś bardzo niecodziennym była konsekwencja, z jaką używano języka łużyckiego. Obwieszczenia parafialne ogłaszane zamieszczane były wyłącznie w języku łużyckim, a nawet w czasie mszy niemieckojęzycznych mszy odczytywane były w łużyckim oryginale. Natomiast czasie mszy łużyckich oryginalne teksty i cytaty niemieckojęzyczne były tłumaczone na język łużycki, np. listy pasterskie biskupa lub apele o datki katolickich organizacji charytatywnych. Starania te są godne uwagi, jeśli pomyśleć, że wszyscy obecni rozumieją również język niemiecki2. Poza tym na codzień w trakcie łużyckich pogawędek niemieckojęzyczne teksty cytowane są w niemieckim oryginale.
3.3.2 Przygotowanie do pierwszej Komunii
Lekcje przygotowawcze do pierwszej Komunii spełniają ważną rolę jako przygotowanie do życia gminy. W gminie integrowane są o ile to możliwe do serbołużyckiego nauczania również dzieci z domów, w których nie mówi się w języku łużyckim. Z siedmiu uczestników w czasie badania pięciu było z rodzin mówiących w języku łużyckim. Językiem nauczania był konsekwentnie język łużycki. Ksiądz starał się przy tym upewnić, że obie grupy mówiące po niemiecku dobrze się też zgadzają (przykład 1).
Przykład 1 (F: Ksiądz A, B: niemieckojęzyczni uczniowie)
F: Hdyž sy ty přeprošeny, A, na jedne narodniny pola někoho, rozumiš narodniny? Što ty sobu wzaš?
A: Dary.
(...)
F: Tym chudym dać, ći, kotřiž njejsu… B, rozumiš? Haj?
[B potakuje.]
(22.3.2001)
Od uczestników, także niemieckojęzycznych, zażądano, by odpowiadali w języku łużyckim. Gdy odpowiedź padała po niemiecku, pytanie powtarzano w języku łużyckim (przykład 3) lub pytano o zwrot łużycki (przykład 4).
Przykład 3
F: Što je wón potom činił? Potom je wón tón chlěb.
B: Geteilt.
F: Haj, łamał, my prajimy.
(15.3.2001)
Przykład 4
F: Hdy my swjećimy, zo je Jězus na křižu zemrěł? Kajki dźeń to budźe?
B: Karfreitag.
F: Kak to serbsce rěka? Wulki...
B: pjatk.
(29.3.2001)
Lekcje te posiadały cechy nauczania języka. Niezwykłym jest to, że wymaga się od Niemców mówienia w języku łużyckim. Jak już pokazaliśmy, w regionie tym na codzień nie wymaga się od Niemców choćby pasywnej znajomości języka łużyckiego. Uczestniczących w tych naukach przygotowuje się natomiast do aktywnego uczestnictwa w życiu tej serbołużyckiej parafii. Na ostatniej godzinie obie niemieckojęzyczne osoby miały okazję jeszcze raz powtórzyć formułkę spowiedzi (5.4.2001):
Przykład 5
F: A, praji hišće jónu.
A: Moja posledna spowjedź bě před sydom njedźele.
F: Njedźelemi. (…) [Tutaj następuje korekta gramatyczna]
F: A hdyž sće hotowi, potom prajiće? [F patrzy na B]
B: To běchu moje hrěchi. Jězus smil so. (…)
F: Potom ja praju: Chwaleń Jězus Chryst, a A wotmołwi?
A: Na wěki amen. (…)
Takie przygotowania z pewnością przyczyniają się do tego, że również osoby niemieccy parafianie czują się w czasie mszy łużyckich swojsko. Pewien młody Niemiec oświadczył, że lepiej się czuje na mszy łużyckiej, ponieważ jest do niej bardziej przyzwyczajony (16.3.2001).
3.3.3 Inne uroczystości kościelne
Podobne osobliwości stwierdzono także podczas innych uroczystości kościelnych. W radzie parafii mówiono w języku łużyckim także wtedy, gdy w jej posiedzeniu uczestniczyła osoba niemieckojęzyczna. Było to jedyne miejsce, w którym zaobserwowano receptywną wielojęzyczność.
W przypadku używania języka w kościele ważna rola przypisana jest księdzu, którego odpowiedzialność za język łużycki jest odpowiednio duża. Jednak przykład chóru kościelnego pokazuje, że szczególna praktyka językowa w kościele niekoniecznie musi być wyznaczana wyłącznie przez kapłana. W czasie próby do srebrnych godów pary małżeńskiej, która w domu posługuje się językiem niemieckim dyskutowano, czy śpiewane mają być także pieśni niemieckie. Zdecydowano się jednak na pieśni łużyckie. Uzasadnienie: para małżeńska uczęszcza na łużyckie nabożeństwa i rozumie język łużycki. Także tutaj zastosowano zasadę maksymalnej integracji do łużyckiego obszaru językowego. Osoby niemieckojęzyczne wzięły udział w łużyckiej inscenizacji z okazji Bożego Narodzenia. Gdzie coś podobnego poza kościołem ma miejsce?
4. Na zakończenie
Porównanie między stosowaniem języka na codzień i w obrębie kościoła wykazało wyraźny kontrast. Poza kościołem używanie języka ogranicza się w dużym stopniu do sytuacji gdy osoby dla których łużycki jest językiem ojczystym są „między sobą”. Używanie języka łużyckiego w obecności Niemców wydaje się być czymś niestosownym. W kościele natomiast stosowanie języka łużyckiego jest podstawą, a tym samym nie jest niczym niezwykłym. Podczas gdy ogólnie decyzje językowe minimalizują używanie łużyckiego, to wybór języka kościoła zmierza do maksymalizacji stosowania języka łużyckiego w jego obszarze. Ta odmienność w kościele została przez członków parafii zaakceptowana i zaaprobowana.
Odnośnie socjalno - językowej roli kościoła w odniesieniu do języka łużyckiego stwierdzić można, że kościół przyczynia się nie tylko do zachowywania jego roli jako języka ojczystego, lecz także do integracji Niemców z łużyckim obszarem językowym. W tym punkcie działania językowe kościoła mają znamiona „odwrotnej zmiany językowej” (Reversing Language Shift), o której socjolog języka J.A. Fishman mówi jako o ważnym elemencie rewitalizacji małych języków.
Mały język może utrzymać się tylko wtedy, gdy istnieją silne prądy przeciwdziałające tendencjom asymilacji. Studium to ukazało, jak w miejscowym kościele, będącym największą instytucją na obszarze parafii, regularnie zrzeszającą przedstawicieli najróżniejszych grup wiekowych (w niedzielnych mszach uczestniczy 400 osób) jego potencjał w zakresie stosowania języka wykorzystywany jest, aby właśnie jako tego rodzaju siła oddziaływać.
W czasie badań nasuwały mi się ciągle słowa japońskiego artysty OKAMOTO Taro, który stwierdził, że dla niego widok japońskiego ogrodu nie obrazuje spokoju i bezruchu, lecz raczej napięcie i dynamikę. W drzewach i innych roślinach widział energię i ochotę do życia, która poszukała możliwości rozwoju w opozycji wobec presji skał i kamieni. Również w przypadku języka łużyckiego mylącym jest statyczny obraz mówiący, iż język jest po prostu przenoszony jako coś danego. Stan języka łużyckiego jest o wiele bardziej wynikiem dynamicznego procesu różnych sił, działających w przeciwnych kierunkach.
Bibliografia
„Serbske Nowiny” = SN
„Serbska šula” = Sš
Fishman Joshua A., Reversing Language Shift. Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages, Clevedon et al.: Multilingual Matters 1991 (Fishman 1991)
Jaenecke, Paulina, Religiösität und Spracherhalt bei den katholischen Sorben, Berlin 2003 (Jaenecke 2003)
Kimura Goro Christoph, K róli katolskeje cyrkwje při zdźerženju Serbšćiny, „Rozhlad“ 2001, čo.1, 6-10 (Kimura 2001)
Kowalczyk Tomasz, Kościół katolicki na Łużycach Górnych w latach 1919-1990, Lublin 1999 (Kowalczyk1999a)
Kowalczyk Tomasz, Die katholische Kirche und die Sorben 1919-1990, Bautzen 1999 (Kowalczyk1999b)
Korjenk, Beno, Hruba koncepcija a zakładne rysy programa za zachowanje
serbskeje rěče z wudospołnjowacymi přinoškami, Budyšin 1997 (Korjenk 1997):
Sächsische Staatsregierung zur Lage des sorbischen Volkes 1997 (Sächsische Staatsregierung 1997)
Walde Martin, Gestaltung sorbischer katholischer Lebenswelt, Bautzen 2000 (Walde 2000)
Dane w tekście pochodzą z dziennika autora.
