Ken Sasahara (Tokio)
Tute dźěło je dźělnje spěchowane wot Global COE Program „Corpus-based Linguistics and Language Education“ (CbLLE), Tokyo Universiy of Foreign Studies. Nimo toho podźakuju so knjeni Hańži Smolinej za korigowanje teksta.
Zawod
Kaž derje wěmy, namakamy w dźensnišej hornjoserbšćinje wjele němskich elementow. Jedyn fakt je, zo wustupuja někotre adwerby runje tak kaž němske werbalne prefiksy. Tule bych chcył čitarjam prezentować, kak so tajke adwerby wužiwaja a w kotrej měrje stej hornjoserbšćina a němčina nastupajo tute adwerby mjez sobu podobnej.
Rěčny material
Tuta prezentacija bazuje na polowym slědźenju. Najprjedy naspomnjeja so daty. Teksty su zezběrane wot februara hač do měrca 2008 na Serbskim gymnaziju w Budyšinje. Tute přepytowanje bu spěchowane wot Global COE Program ‘Corpus-based Linguistics and Language Education’ (CbLLE), Tokyo University of Foreign Studies. Na zakładźe samsneho nadawka Serbam nasta 14 tekstow. Tutón wuběr wuńdźe 2009 z gramatiskimi anotacijemi (Sasahara w ćišću).
Pokazach kóždemu z kandidatow krótki film, tak mjenowany „Pear film“ (Hlej Chafe 1980: ix). Po tym jeho/ju prošach, wo tym rěčeć, što je so w filmje stało, zo by to někomu powědał/a, kotryž njeje hišće tutón film widźał.
Prefiks słowjesa w němčinje a hornjoserbšćinje
Němsce
Nětko naspomnju krótko němske werbalne prefiksy. Němčina ma tajke prefiksy při werbach kaž aus-, bei-, hin-, entgegen-, zusammen- atd. Po formje su mnohe z nich identiske z adwerbami. Wašnje wustupowanja někotrych prefiksow je wobmjezowane po družinje sady. We hłownej sadźe w prezensu steja tajke prefiksy na kóncu sady.
(1) Jan fährt nach Polen hin.
„Jan pojědźe do Pólskeje.“
W pódlanskej sadźe w prezensu su wone zestajene z werbom.
(2) dass Jan nach Polen hinfährt.
„zo Jan do Pólskeje pojědźe.“
Hornjoserbsce
Hinak hač w němčinje njesmě prefiks w serbšćinje ženje wot zdónka werba dźěleny być. Přirunujmy (3) ze (4).
(3) při + jěć: přijěć
(4) při + přeco + jěć: *připřecojěć
Słowo kaž (4), w kotrymž na př. mjez prefiksom a werbom dalši adwerb steji, njesměmy tworić. To rěka, werbalny prefiks je serbsce zawrjena skupina.
Přiwšěm su w mojich tekstach namakane adwerby, kotrež wužiwaja so runje tak kaž prefiks werba. A někotre z nich su samo němske słowa: na př. hin-, entgegen- atd. W teksach namakane adwerby su deleka pokazane. Cyłkownje mam 69 padow. Hlej tabulku 1.
Hlej přikłady (3) a (4).
(3) A te dźěći dźoja zas[o] do tamnoh[o] směra dale. [SM.022]
(4) A, a pon jo tón lósjěł, tón hólc, m[je]lčom lósjěł, al... zo tón muž to sóbu n[j]ekry[d]n[j]e, kiž tam te krušwu wot štóma brał. [MM.009]
Syntaktiska wokolina adwerbow
Statistika nětko pokazuje, kajke charakteristika adwerby maja. Do toho ma so terminologija wujasnić. Dźělimy tute adwerby do dweju typow po wašnju wustupowanja: afiksalny typ a słowny typ. Při afiksalnym typje adwerb a werb bjezposrědnje susodujetaj (ADV=V, V=ADV). A hdyž adwerb a werb dźělenej wustupujetej; t.r. někajki element steji mjez nimaj (ADV ... V, V ... ADV), je to słowny typ.
Jako prěnje přepytuje so syntaktiska wokolina, t.r. distribucija tutych adwerbow. W statistice móžemy widźeć, zo afiksalny typ dominuje (51 padow : 18 padow).
Figura 1
Přikłady prefiksalneho wužiwanja:
(5) Em, připódla je potom hišće [jedy]n dalši muž z je[d]nej, z je[d]nej kozu nimo šoł. [FB.002]
(6) Cyło krušwu su won pa[d]n[j]eli. [JB.009]
(7) Okej, em, we filmje dźěše wo jednoho muža, kotryž je krušwy šćipał wot štoma a do je[d]no[ho] korbika nutř činił. [CB.001]
(8) A tón jo swoje koleso tam połožił, tón, tón korb, je[dy]n korb sej [w]zał, na, na, prědku hinpołožił, prědku hinstajił po[la] lenkora. [MM.009]
Mechanizm
Přikład typa „tam połožić“ a typa „prědku hinpołožić“ je mechanizm, kotryž funguje w pozadku. „Tam połožić“ je konstrukcija městno (tam, prědku atd.) + werb (połožić, stajić atd.). Při typje „prědku hinpołožić“ pak je dodaty element, kotryž woznamjenja „kak?“– hin- w tutym padźe. 
Wobkedźbujmy přikład (9).
(9) Ha při tym dompuću wot toho hólčka jo tón pon z kolesom hinpa[d]noł. [JR.004]
W tutej sadźe njeje žadyn element mjez adwerbom (hin-) a werbom. Tu předpokładujemy krutšu zjawnosć mjez „hin“ a „padnoł“, hač „z kolesom“ a „padnoł“. W tutym padźe najprjedy so semantiske kopěrowanje sta, a potom słowo „hin“ so wužiwa runje tak kaž němsce.
Ale mamy tež problematiski pad. přirunujemy (10) z (11).
(10) Ha někotre tamne tři dźěći su jemu pomhali, te krušwy zase zezběrać a zas..., za to su woni emt jako dźak dwě krušwi dóstali. [JR.005]
(11) A naraz přińdu tři hólcy, em, kotrež to widźa a wone so smila a pon jen... jemu, póm[h]aja, te krušwy zas[o] do to[ho] korba činy1. [AJ.015]
Hačrunjež adwerb „zaso“ hinak wustupa, móže so tutón promlem rozrysać, hdyž wobkedźbujemy charakteristiku čina. W (10) je „hišće jónu zběrać“ jedyn akt. W (11) tola „do korba činić“ je jedyn akt. Tu dawa krutřiša zjawnosć „do toho korba“ a „činić“ hač „zaso“ a „činić“.
Šematisce by tajku konstrukciju měł:
[zaso [do toho korba + činić (město: čin[j]a.)]].
Podobny pad
Widźeć je tež syntaktisce paralelny typ kaž w němčinje.
(12) A potom bě tón film zno nimo.
„Und dann war der Film schon vorbei.“ [KP.012]
W tutym padźe móžemy słowo po słowje ze serbšćiny do němčiny přełožować. To bychmy móhli syntakske kopěrowanje mjenować. Nětko mamy dwaj konceptaj, semantiske kopěrowanje a syntaktiske kopěrowanje.
Tuž je facit slědowacy: Najprjedy bu wot němskeho „hinfallen“ werbalny prefiks „hin-“ jako adwerb do sady dodaty. W tutej etapje smě někajki element mjez „hin“ a „fallen“ wustupować. Swojeje kruteje zwjazanosće dla změni so adwerb na werbalny prefiks.
Zjeće
Někotre adwerby wužiwaja so kaž werbalne afiksy w němčinje. Tajki adwerb wustupuje zwjetša bjezposrědnje před werbom. Paralelnosć mjez hornjoserbšćinu a němčinu je widźeć jako puć gramatikalizacije. Napadna je pak jednosměrnosć z němčiny do serbšćiny a nic nawopak.
Dokelž mamy to widźeć jako aktualnu rěčnu změnu, dyrbimy tutón fenomen dale skedźbnje wobkedźbować. Takle nastawaja nowe werbalne prefiksy.
Literatury
Chafe, Wallace L. (ed.). 1980. The Pear Stories[:] Cognitive, Cultural, and Linguistic Aspects of Narrative Production. Norwood, NJ: Ablex.
Chafe, Wallace L. (ed.). bjez datuma. Pear film. downloadojomny internetowy material. www.linguistics.ucsb.edu
Sasahara, Ken. W ćišću. “Upper Sorbian Pear Stories by young speakers with grammatical analysis and comments”. W: Research Papers of the Global COE program “Corpus-based Linguistics and Language Education (CbLLE)”. Fuchuu: Tokyo University of Foreign Studies.
German influences on Upper Sorbian in the texts of the young speakers (Summary)
From a wider perspective, these adverbs might go the way of grammaticalization. Perhaps we are seeing the birth of new grammar. As this phenomenon might also be an ongoing language change process, however, we must still observe it carefully.