Dan Gawrecki (Opawa - Opole)
Szczerze mówiąc, pierwotnie moim zamiarem było opisanie i próba oceny działalności Jana Skali w charakterze redaktora „Prager Presse“ w latach 1921-1924. W tym celu zamierzałem przeprowadzić kwerendę w tym wychodzącym od 23 marca 1921 r. jako nieoficjalny organ prasowy czeskiego rządu pod naczelną redakcją Arne Laurina1 dzienniku, który przede wszystkim miał informować o stosunkach w Czechosłowacji czytelników za granicą. Była to gazeta na wysokim poziomie; dotyczy to nie tylko analiz polityki zagranicznej, sprawozdań parlamentarnych i analiz stosunków wewnętrznych Republiki. W periodyku publikowali prezydent Masaryk, minister spraw zagranicznych Beneš, specjaliści w zakresie nauki, ekonomii, literatury. Na jego łamach spotykamy się z opowiadaniami elity pisarzy czeskich i niemieckich zamieszkałych w Czechach, np. Karla Čapka czy Franza Kafki. Dla młodego serbołużyckiego redaktora była to z pewnością dobra szkoła, a nabyte doświadczenia mogły być wykorzystane w późniejszej redaktorskiej działalności w „Kulturwehr“ i „Kulturwille“. Przewidywałem, że Skala mógł być autorem artykułów i rozważań dotyczących Serbów Łużyckich, polityki mniejszościowej, sytuacji w Niemczech itp. Jednakże na podstawie szczegółowej kwerendy tekstów „Prager Presse“ z kilku miesięcy 1922 r.2 stwierdziłem, że niemal nie spotykamy się tam z przyczynkami podpisywanymi przez redaktorów. Redakcja celowo dążyła, aby autorami najważniejszych, podpisywanych artykułów byli specjaliści, przedstawiciele elity politycznej, a przynajmniej korespondenci w poszczególnych państwach.
Treścią pracy dziennikarzy była praca organizacyjna oraz opracowanie informacji agenturalnych. Dotyczyło to również redaktora Skali3, chociaż znaleziono dwa artykuły niewątpliwie jego autorstwa z początku stycznia 1922 roku. Jednakże ustalenie konkretnego udziału Skali w redagowaniu tego dziennika w większym stopniu możliwe będzie prawdopodobnie dopiero na podstawie analizy materiałów archiwalnych w Pradze. Inna kwestia dotyczy faktu wykorzystywania przez Skalę informacji pozyskiwanych z „Prager Presse“ w „Serbskich Nowinach“4 w Budziszynie, a także w konstruowaniu argumentacji dotyczącej porównania położenia mniejszości w Niemczech i Czechosłowacji.
Szukałem więc innej drogi do uzupełnienia biografii Jana Skali, tzn. podstawowej monografii Leszka Kuberskiego i jego referatu przedstawionego na konferencji o stosunku Serbów Łużyckich do Pragi w listopadzie 2004 r.5 Wartościowym źródłem okazał się miesięcznik stowarzyszenia „Česko-lužický spolek ,Adolf Černý´“ - „Česko-lužický věstník“ - od 1931 r. „Lužicko-srbský věstník“. Artykułom i rozważaniom Skali na łamach tego czasopisma częściowo poświęcił już uwagę Leszek Kuberski, jednakże możemy w nim znaleźć sporo innych informacji i ocen działalności Skali prezentowanych przez czeskich przyjaciół Łużyc.
Brałem pod uwagę przede wszystkim informacje drukowane w okresie międzywojennym, które uzupełniłem (częściowo) późniejszą literaturą czeską. W pełni zgadzam się z ogólną charakterystyką pobytu w Pradze J. Skali, pióra Kuberskiego: „Jak wykazaliśmy praski okres w biografii Skali nie był jedynie epizodem. W ciągu trzech lat prowadził tam aktywną działalność narodową i publicystyczną. Ostatecznie wykrystalizował swą postawę polityczną, a także rozwijał obszary swej literackiej fascynacji.“6
Pokrótce spróbuję scharakteryzować treść wkładu Leszka Kuberskiego do poznania stosunku Skali do Czech i Czechów7. W pewnym okresie przed I wojną światową zarabiał Skala na życie, jako pracownik fizyczny m. in. również Karlowych Warach, Pradze i Ašu. W Pradze w latach 1910-1911 najprawdopodobniej utrzymywał kontakty z zamieszkałymi w Seminarium Łużyckim serbołużyckimi studentami Uniwersytetu Praskiego8. W 1914 r. pracował kilka miesięcy w Karlowych Warach w jednym z punktów aprowizacji miasta. Na podstawie doświadczeń z kolejnego pobytu w stolicy Czechosłowacji opublikował w „Serbskich Nowinach” Praske wobrazki9. Pod koniec czerwca 1920 r. w swym przemówieniu na VII Zlocie Sokolskim obiecał założyć na Łużycach organizację sokolską, był również obecny na spotkaniu przewodniczących zagranicznych delegacji z prezydentem T. G. Masarykiem. Uściślenia wymaga twierdzenie, że wówczas to spotkał się w Pradze z redaktorami „Prager Presse“, a to dla tego, że jej pierwszy numer ukazał się ponad dziewięć miesięcy później. Z tytułem tym podjął współpracę połowie marca 1921, tzn. od początku istnienia gazety początkowo, jako wolontariusz. Szybko jednak awansował do zespołu redakcyjnego. Utrzymywał kontakty z czołowymi czeskimi sorabistami Josefem Pátą, Vladimírem Zmeškalem, nestorem całego ruchu „wzajemności“ czesko – łużyckiej, wówczas już dyplomatą, Adolfem Černým oraz ze swoimi serbołużyckimi przyjaciółmi - Krječmarem, Šlecą, Nowakiem-Njechorńskim i innymi. Publikował także na łamach miesięcznika „Českolužický věstník“, przede wszystkim rozprawę: Rozhlad po Łužicy. Szczytowym wynikiem programowych rozważań Skali była jego broszura Wo serbskich prašenjach, wydana w Pradze w 1922 r. Znaczącym dla współpracy serbołużycko –czeskiej wydarzeniem był przyjazd do Pragi w styczniu 1922 r. łużyckiego chóru, który Skala współorganizował. Przemówienie Masaryka do uczestników tego wyjazdu wywarło na Skali niewątpliwie duże wrażenie. W Pradze zamieszkiwał Skala ze swoją rodziną, żoną i córką, a 23 grudnia 1923 r. urodził się tam jego syn, Jan Joachim. W Pradze nawiązał kontakt z pracownikami Poselstwa Rzeczypospolitej oraz przedstawicielami ruchu mniejszościowego, zasłużył się również w ratowaniu biblioteki Hórnika z likwidowanego Seminarium Łużyckiego. W marcu 1924 odszedł do Budziszyna, a kilka miesięcy później, wraz z rodziną, do Berlina. W trakcie pobytu w Pradze wydał swój drugi tomik wierszy: Škrě, a najprawdopodobniej kilka tygodni później również nowelkę Stary Šymko.
Po 1924 r. w biografii redaktora Skali wątki czeskie pojawiają się marginalnie, co ze względu na jego obowiązki w redakcji „Kulturwehr“ i w ruchu mniejszościowym w Niemczech jest w pełni zrozumiałe. Wzmianki Kuberskiego dotyczą wizyty w Pradze w 1930 r. na zaproszenie J. Páty, którego pracę: Aus dem kulturellen Leben der Lausitzer Serben nach dem Weltkriege przetłumaczył i zredagował, sądowej potyczki profesorem Manfredem Laubertem i czeskiej reakcji na prześladowania Skali w latach III Rzeszy10.
Spróbuję w tym miejscu uzupełnić znane fakty i tym samym wskazać na niektóre możliwości dalszych badań. Moim zdaniem miesięcznik stowarzyszenia Česko - lužický spolek „Adolf Černý´“, „Česko -lužický věstník“ (ČLV), obok periodyków serbołużyckich oraz naturalnie „Kulturwehr“ i „Kulturwille“, jest najbardziej wartościowym źródłem do poznania życia Serbów Łużyckich, nie tylko ze względu na publikowane w nim studia, przyczynki i sprawozdania, ale także szczegółowe informacje o niemal wszystkich poświęconych tej problematyce artykułach, publikowanych nie tylko na terenie międzywojennej Czechosłowacji, ale również w całej Europie i Stanach Zjednoczonych.
Już w 3 numerze ČLV z 1920 r. i w kolejnych znajdziemy przyczynki o drukowanym w Białej Wodzie „Serbskim Dźeniku“ (SD), jego redaktorach, treści, publikowanych tam wierszach Skali. Informowano, że gazetę drukowano w trzech językach, omawiano jej znaczenie dla Dolnołużyczan oraz podkreślano, że jest przez Skalę bardzo dobrze redagowana. Od 13 marca SD wychodził, jako tygodnik, a od 1 kwietnia jako dziennik. Większość opracowań sugeruje, że druku gazety zaprzestano w końcu czerwca, Kuberski się z tym zgadza, ale konstatuje, że Páta i później Walter J. Rauch podawali, iż gazeta ukazywała się jeszcze w okresie późniejszym. Konstatacja Páty jest istotna dla tego, że została zamieszczona w broszurze, którą redagował i przełożył sam Skala. Dzięki ČLV w kwestii tej nie musimy oddawać się spekulacjom, gdyż tenże podał informację, że ostatni numer SD ukazał się 1 listopada 1920 roku, tzn. w 5 miesięcy po zakończeniu w nim przez Skalę redakcyjnej działalności11.
W latach 20-tych (do wyjazdu Skali z Pragi w marcu 1924 r.) najwięcej informacji dotyczyło artykułów Skali w „Serbskich Nowinach“ (SN) z akcentem na stosunki czesko-serbołużyckie (po części zostały one omówione w biografii Skali pióra Kuberskiego). W przypisach mojego przyczynku przytaczam odpowiednie dane bibliograficzne12. Jedynie na marginesie dwie uzupełniające uwagi: nie wątpię, że stosunki między Skalą i Marko Smolerem nie były idealne, wszakże agitację wyborczą do parlamentu w SN zapoczątkowały 1 czerwca 1920 r. wiersz Skali p. t. Nepoddaj so! Argumentacja dotycząca charakterystyki niemieckiego szkolnictwa w Czechosłowacji (dla porównania z serbołużyckim) skonstruowana została na podstawie sprawozdań z „Prager Presse“, gdzie był w tym czasie Skala redaktorem13.
Stosunkom Skali z Czechami ČLV poświęcał uwagę także w 1920 r., jeszcze przed jego trzyletnim pobytem redaktorskim w Pradze. Sporo o tym pisał Kuberski. Uzupełniam tylko bibliografię z ČLV14. Z innych przyczynków dotyczących tego okresu wspomnijmy wzmiankę Josefa Páty dotyczącą jego wizyty w Budziszynie we wrześniu 1920 r. oraz rozmów z działaczami serbołużyckimi, pośród których był wymieniony również Skala15. Josef Páta w bardzo pozytywnym tonie recenzował także opublikowane w 1920 r. w Budziszynie wiersze Skali z tomiku Škrě - przede wszystkim te będące odgłosem wydarzeń politycznych (Arnoštej Bartej, T. G. Masasykej, Juhosłowianam, Sokolej itd.). Co prawda bardziej cenił poezję Józefa Nowaka (Z duchom swobody), jednakże poświęcił jej mniej miejsca16. Niektóre z utworów Skali zostały opublikowane w ČLV, odnotowywano także ich druk w periodyku „Serbski Student“ i w innych czasopismach. Ponieważ nie zamierzam podejmować analizy wartości ich walorów artystycznych, przytoczę jedynie w przypisach odpowiednie dane bibliograficzne za cały okres międzywojenny17. Na marginesie odnotujmy tylko niektóre opinie i ciekawostki, takie jak ocena twórczości Skali z pióra Włocha Wolfganga Giusti w „L´Europa orientale” (1924, IV, s. 221-240). Z poezji serbołużyckiej omawiał on przede wszystkim twórczość Skali i Nowaka.
Oni to wraz z Miną Witkojc byli w 1928 r. określani mianem najmłodszych jej reprezentantów. Tego samego roku Páta pisał o niemal 40-letniem Skali, że jest głównym reprezentantem poezji serbołużyckiej, jednakże już nie najmłodszym. W 1935 r., o 13 lat młodszy od Skali uczeń Páty, Vladimír Zmeškal konstatował, iż Nowak jest epigonem Čišinskiego, Skala jest poniekąd nowocześniejszy, ale nie w takim stopniu, co Jan Lajnert i Mina Witkojc. Pawoł Krječmar i Pawoł Wićaz byli dla niego epigonami. W tym samym artykule (1935, s. 11-13) znajdujemy obszerny komentarz do tłumaczenia wiersza Skali Hdyž wšoho maš dość. Kryteria oceny tej twórczości ulegają rzecz jasna po latach zmianom. W miesięczniku ČLV wznowionym po 1990 r. znajdziemy wiersze Skali tylko w dwóch miejscach18. Chyba do dnia dzisiejszego jest jeszcze aktualna nowelka Stary Šymko, będąca dla studentów serbołużyckiej kultury i historii na Uniwersytecie Masaryka w Brnie lekturą obowiązkową19.
W biografii Skali oraz w trakcie konferencji w Pradze w 2004 r. Leszek Kuberski szczegółowo omówił publikowany w ČLV oraz wydany w formie osobnej broszury Wo serbskich prašenjach program Skali, a także znaczenie pobytu w Pradze dla jego dalszej działalności. Charakterystyka ta jest w pełni wystarczająca. Kilka słów gwoli uzupełnienia: Artykuł Rozhlad po Łužicy został wydrukowany również w tłumaczeniu Vladimíra Zmeškala. Inspirowany przez redakcję ČLV program Skali Wo serbskich prašenjach ukazał się wyłącznie w języku łużyckim. W redakcji oczekiwano, bowiem, że stanie się on inspiracją do dyskusji20. Na podstawie zamieszczonego w ČLV sprawozdania Zmeškala wiemy, że na łamach „Serbskich Nowin” podjął ją jego przyjaciel i współzałożyciel łużyckiego Sokola, Hemar Śleca21.
W ČLV bardziej szczegółowo niż w biografii autorstwa Kuberskiego udokumentowano wizytę chóru serbołużyckiego ze w stycznia 1922 r. Skala, jako członek praskiego komitetu organizacyjnego, już 2 stycznia oczekiwał 110 członków chóru na kolejowym przejściu granicznym Jiříkov (Georgswalde) - Ebersbach. W skład komitetu organizacyjnego wchodziło 10 osób, w tym 5 mieszkających wówczas w Pradze Serbów Łużyckich (Jan Cyž, dr. M. Krječmaŕ, Jan Skala, H. Śleca i Jurij Wićaz). W ČLV opublikowano również oryginalne teksty przemówień powitalnych Jurija Słodenka i T. G. Masaryka22. Tłumaczenia tych wystąpień na język niemiecki, prawdopodobnie zredagowane przez Jana Skalę, zamieścił „Prager Presse“23. Tamże opublikowano również zdjęcia Bjarnata Krawca i cmentarza w Budziszynie, a w czasopiśmie „Světozor“ fotografie Krawca i Skali. „Čas“ i „Prager Presse“ zamieściły również recenzje muzykologów24.
Dla poznania fundamentów programu politycznego Skali istotne znaczenie posiada jedyny w „Prager Presse“ artykuł niewątpliwie jego autorstwa, podpisany inicjałami J. S. Skala omawiał w nim stan serbołużyckiego szkolnictwa porównując, je z niemieckim szkolnictwem w Czechosłowacji. Domagał się dla serbołużyckich dzieci obowiązkowego nauczania języka ojczystego i zniesienia dodatku w przepisach szkolnych formułowanego, jako „sobald die Eltern wünschen“. W publicystyce Skali był to częsty argument. Charakter zasadniczy posiadała argumentacja wstępna:
„Die Wendenfrage ist, soweit sie politischen Charakter hat, eine innerpolitische Angelegenheit des Deutschen Reiches und gehört als solche vor die internationale Oeffentlichkeit nur insoweit, als die wendische nationale Minderheit den Schutz der Bestimmungen des Versailler Friedensvertrages und seines Zusatzvertrages über die nationalen Minderheiten zu beanspruchen hat.“25
Jest to sztywny pogląd, któremu Skala pozostawał wierny od początku do końca swej politycznej działalności – od czasu redagowania „Serbskiego Dźenika“ aż do wykreślenia z listy dziennikarzy przez reżim nazistowski wiosną 1936 r. Stanowisko to w pełni odpowiadało koncepcji rządu czechosłowackiego i prezydenta Masaryka. Twierdzenie W. Waltera J. Raucha o początkowej współpracy Skali z Arnoštem Bartem26 moim zdaniem nie zostało odpowiednio udokumentowane. W pierwszej połowie 1919 r. Skala był jeszcze przecież zatrudniony w Berlinie, w Straży Bezpieczeństwa i w więzieniu Moabit. Późniejsza obrona na łamach „Serbskieho Dźenika” bliskiego przyjaciela Skali Arnošta Muki, oraz inne prezentowane w SD przejawy aktywności mogą stanowić po temu jedynie pośredni argument27. Bardziej wiarygodnie wyglądają opinie blisko ze Skalą współpracującego Josefa Páty,:
„Jakmile se vyskytly nějaké národní lužické požadavky, byly hned odmítány s poukazem na to, že jsou tyto požadavky zbytečné a státu dokonce nebezpečné. To však nikdy Lužičanů neodstrašilo a oni zejména po převratu usilovali o dosažení svých práv ve smyslu národního sebeurčení. Skala tehdy nesouhlasil se způsobem řešení, jak ji chtěli míti Bart se svou družinou, a na svém nesouhlasu setrvává i dnes. Pro nás ta věc však není ještě definitivně vyřízena a proto nechceme vysloviti poslední slovo. Pro nás je důležitější, že Skala jménem všech věrných Lužičanů znova zdůrazňuje starý požadavek lužické srbštiny ve školách, v kostele, ve správě a právním řízení. Dovolává se výroků osob dnešního Německa s prezidentem Hitlerem v čele.”28
Inne przyczynki i informacje z okresu praskiego pobytu Skali dotyczą: działalności w Czesko-Łużyckim Stowarzyszeniu „Adolf Černý”29, organizacji wyjazdów czeskich chórów na Łużyce i odwrotnie30, wierszy Skali dedykowanych tłumaczowi Homera M. Urbanowi,31 przyczynku Skali o serbołużyckim szkolnictwie, opublikowanym w niemieckiej gazecie w Bratysławie32, oceny Skali zawartej w pracy Taszyckiego33. Spotykamy się tam także z krytyką przeglądu łużyckiej literatury katolickiej (Jakubaš), ignorującej Skalę34. Ostatnia informacja dotyczy zakończenia działalności Skali w Pradze w marcu 1924 r.35
W literaturze czeskiej znajdziemy jeszcze jedną ciekawą informację dotyczącą omawianego okresu, dotyczącą życia prywatnego redaktora Skali. W 1971 r. Jiří Mudra opublikował artykuł z okazji jubileuszu Kristijana P. Lanštjáka, pastora ewangelickiego w Pradze. Dowiadujemy się z niego, że szwagier Lanštjáka, inž. Bohumír Janata, dyrektor zakładu papierniczego we Wulkich Ždźarach pod Mużakowem (dziś w Polsce) utrzymywał ze Skalą bliskie i przyjacielskie kontakty jeszcze od czasu, kiedy ten, jako redaktor „Serbskiego Dziennika”, mieszkał w Białej Wodzie. W tomiku poezji Škrě dedykował Skala wiersze jego trzeciej córeczce Ewie (nie Miladie, jak pisał w edycji Mój Sokoł Jan Cyž36). Janata wspierał także Skalę finansowo. W okresie pobytu w Pradze Skala często jeździł z Lantšjakiem do jego rodziców, niedaleko miasta Telč na zachodnich Morawach, do miejscowości Horní Dubénky a także do innych krewnych Lanštjáka, do miasteczka Slavošovce na Słowacji. Swą bogatą korespondencję z Serbami Łużyckimi wraz z 30 listami Skali do Janaty przekazał K. P. Lanštják Instytutowi Serbołużyckiemu Niemieckiej Akademii Nauk37.
Zainteresowania ČLV i innych czeskich periodyków działalnością Skali po jego wyjeździe z Pragi nie zmniejszyło się. Najpierw komentowano jego artykuły w „Serbskich Nowinach”38, później w „Kulturwille” i „Kultuwehr”39. Od 1924 r. redakcja ČLV zamieściła kilkadziesiąt artykułów, przyczynków i rozważań na temat współpracy mniejszości narodowych w Niemczech. Niewątpliwie były one przez Skalę przynajmniej inspirowane, niektóre (kilkanaście) napisał on sam. Przykładowo, w 1 numerze rocznika 1925 został opublikowany artykuł wstępny p. t. Lužičtí Srbové a blok národních menšin v Německu. Dotyczył on wyborów do niemieckiego Zgromadzenia Narodowego itd. Miał pozytywne odgłosy w prasie czechosłowackiej, a autor jednego z nich, publikowanego w Opawie, podziękował za trafną analizę sytuacji redaktorowi Zmeškalowi, domyślając się jego autorstwa, gdyż artykuł był podpisany inicjałem „Z” (Zmeškal używał najczęściej inicjałów „Zm”). Redaktor Zmeškal to domniemanie dementował informując, że autorem jest: „jeden z předních činitelů uvedeného bloku”. Chyba nie mógł być nim nikt inny jak Skala40. W kolejnych numerach ČLV z inicjałem „Z” spotykamy się stosunkowo często. Przeważająca część tych publikacji (choć nie wszystkie) była prawdopodobnie autorstwa Skali41. Skala 1926 r. został członkiem - korespondentem Towarzystwa Przyjaciół Łużyc, ale w odróżnieniu od innych był tym korespondentem naprawdę. Na marginesie: w 1933 r. wśród członków – korespondentów było 10 Polaków, 10 Jugosłowian, 7 Francuzów, 2 Bułgarów, 2 Rosjan (z tego 1 emigrant), a także po jednym ze Szwecji, Włoch i Belgii. Dwóch, włącznie ze Skalą, było obywatelami Rzeszy Niemieckiej42.
Charakterystyka działalności Skali od 1925 do 1938 r. z ČLV jest niemal identyczna z poglądami i faktografią zawartymi w pracach Leszka Kuberskiego. Znalazłem tam jednakże kilka wątków przez polskiego badacza niepodnoszonych. Nie będę się nad nimi szczegółowo rozwodzić, dla zainteresowanych podaję w przypisach bibliografię z krótkimi adnotacjami, bliżej skomentuję tylko niektóre z nich. Artykuły dotyczą: polemiki z Emilem Straussem, redaktorem naczelnym „Sozialdemokrat”, organu prasowego Deutsche sozialdemokratische Partei in der Tschechoslowakei w trakcie jego wykładu 24 III 1926 r. W Berlinie, poświęconego niemieckiemu szkolnictwu w Czechosłowacji43, memoriału ZMNwN dotyczącego kwestii narodowościowych z marca 1926 r. oraz podobnych dokumentów z lat następnych44, polemiki z argumentami prasy niemieckiej45, statystyki narodowościowej46, tłumaczenia broszury Josefa Páty i prasowych odgłosów na nią47, wyborczej aktywności Skali48, jego pobytu w Jugosławii w 1929 r.49, gratulacji z okazji jubileuszów T. G. Masaryka i J. Hejreta50, przemówienia Skali na IX Złocie Sokolim w Pradze w lipcu 1932 r.51, przemówienia na zebraniu Macierzy łużyckiej w Budziszynie52.
Ciekawa jest informacja z artykułu dotyczącego czeskiego slawisty Jos. Karáska, który miał utrzymywać kontakty ze Skalą53. Ciekawa dla tego, że Karasek umarł w 1916, tzn., że informacja dotyczy jego biografii z okresu przed I wojną światową, co do, którego nie mamy zbyt wielu informacji. Leszek Kuberski omawia dramatyczny przebieg sądowego sporu z wrocławskim profesorem Laubertem (1927-1928)54, bardzo symptomatyczne było również uwięzienie Skali na 15 dni w 1936 r. z tego powodu,, że na koncercie w Budziszynie przy śpiewaniu pieśni Horsta Wessela nie podniósł ręki na sposób niemiecki, argumentując to tym, że jako członek mniejszości narodowej na podstawie przepisów prawa nie ma takiego obowiązku55. W publicystyce Skali zapewnienia o lojalności Łużyczan i własnej wobec państwa były stale powtarzane, trudno uwierzyć więc twierdzeniu, że „Jan Skala postulował już w latach 30-tych przesunięcie zachodniej granicy Polski nad Odrę i Nysę56. Jednocześnie jednak Skala uwydatniał, że Serbołużyczanie nie są Niemcami czy jakimś nowym niemieckim plemieniem (Neustamm), lecz żyjącym w obrębie Niemiec narodem słowiańskim57.
W 1938 r. czytelnik dowiedział się z „Lužickosrbského Věstníka” o aresztowaniu Skali. Chociaż ostatni artykuł o byłym redaktorze był optymistycznie zatytułowany: A ještě radostné zprávy z Lužice, losy jego życia były, jak wiadomo, tragiczne58. Dotyczy to również jego praskich współpracowników – prof. Josef Páta i jego brat Franciszek (bibliotekarz Muzeum Narodowego w Pradze) zostali straceni przez nazistów po zamachu na zastępującego protektora Rzeszy R. Heydrycha w 1942; szef Skali w Pradze, naczelny redaktor „Prager Presse” Arne Laurin, który urodził się w tym samym roku, co Skala (1889), zmarł na emigracji w Nowym Jorku, kilka dni przed zamordowaniem Skali w Dziedzicach koło Namysłowa.
Przypisy:
1. Laurin był redaktorem naczelnym przez cały okres międzywojenny (1921-1938).
2. Październik – grudzień 1922.
3. Do podobnych wniosków doszedł również L. Kuberski, Praski okres w życiu Jana Skali,[w:] Praha a Lužičtí Srbové. Sborník z mezinárodní vědecké konference ke 140. výročí narození Adolfa Černého, s. 169-170: „była ona [publicystyka] zbieżna z treścią artykułów, które zamieszczał na łamach „Serbskich Nowin“ i „Česko-Lužickiego Věstnika“.
4. L. Kuberski, Jan Skala. Zarys biografii politycznej, Opole 1993; Choćby artykuł w SN Němske šulstwo w Čechach, „Serbske Nowiny” (SN) z 22 VI 1922, nr 141.
5. L. Kuberski, Jan Skala …, Praha a Lužičtí Srbové. Sborník z mezinárodní vědecké konference ke 140. výročí narození Adolfa Černého, Praha 2005.
6. L. Kuberski, Jan Skala…, s. 35-36; Kuberski, Praski okres ..., s. 169-178.
7. Ibidem, s. 15, 17, 18, 28-38.
8. Seminarium Łużyckie znajduje się naprawdę na Malej Stranie, jak pisze Kuberski, więc nie w „sąsiedztwie hradczańskiego zamku“ – por. s. 17.
9. L. Kuberski, Jan Skala…, s. 28, 74, SN z 27 XI 275, nr 274 i z 28 XI 1920, nr 275.
10. L. Kuberski, Jan Skala…, s. 50, 54, 60, 60-64.
11. L. Kuberski, Jan Skala …, s. 22-27, s. 74 (przypis 54); Nový lužický deník, ČLV 1920, nr 3, s. 28; Serbski Dźenik, ČLV 1920, nr 7, s. 60. – 67; Z nové literatury v Lužici. ČLV 1920, nr. 7, s. 67.
12. „Serbske Nowiny“, ČLV 1920, nr 7, s. 60 (agitacja wyborcza); „Serbske Nowiny“, ČLV 1920, nr 8, s. 64 (VII zlot Sokoli w Pradze); Z Lužice a o Lužici, ČLV 1920, nr 10, s. 72 (ruch Sokoli na Łużycach, z tym się kojarzy F. Pulec, K založení Lužickosrbského Sokola, „Věstník sokolský” 1920, nr 24-25); „Serbske Nowiny“, ČLV 1920, nr 10, s. 72 ( Sokolej, Pražske wobrazki); Přehled novin: „Serbske Nowiny“, ČLV 1921, nr 2-3, s. 11-12 (kampania wyborcza, art. Par nobile teatrum); Přehled novin: „Serbske Nowiny“, ČLV 1921, nr 10, s. 49 (Karel Havlíček Borovský – jubileusz); „Serbske Nowiny“, ČLV 1922, nr 3, s. 29 (Božena Němcová – jubileusz); „Serbske Nowiny“, ČLV, 1923, nr 5, s. 30 (L. Kuba – jubileusz); „Serbske Nowiny“, ČLV 1923, nr 9, s. 55 (My i naš biskop, krytyka art. w czas. „Katolski Posoł”).
13. Kuberski, Jan Skala …, s. 28, 75 (przyp. 71).
14. P.: Naši sletoví hosté z Lužice, ČLV 1920, nr 7, s. 58; H. Šleca: První výročí založení lužickosrbského Sokola v Budyšíně, ČLV 1921, nr 10, s. 47; Jos. P.: Ještě k dějinám Sokola v Lužici,ČLV 1922, nr 2, s. 21-22.
15. J. Páta, Po osmi letech, ČLV 1920, nr 8, s. 61-63.
16. J. Páta, Nová sbírka lužických veršů, ČLV 1921, nr 1, s. 3-4.
17. J. Skala, Serbska modlitwa, ČLV 1921, nr 2-3, s. 8; „Serbski Student“, ČLV 1921, nr 2-3, s. 50 (Na łužiskich horach); P., V „Serbském studentě“, ČLV 1922, nr 7, s. 69 (wiersze na skchadźowankę v Njebelčicach (12.8.); P., „Serbski Student“, ČLV 1923, nr 7, s. 42 (recenzja „Škrě“); Jan Skala, Sokolej, ČLV 1922, nr 4, s. 34-35; - Jos. P., Novou sbírku svých veršů, ČLV 1923, nr 5, s. 29 (recenzja „Škrě“); „Łužica“, ČLV 1923, nr 8, s. 48 (artykuł gazety „Národní politika“ z 30.9. 1923 dotycząca „Škrě“; Mukova oslava v Praze, ČLV 1924, nr 5, s. 36 (recytacja wierszy Skali na uroczystości Muki w Pradze 15. 3. 1924); J. Schmitt, Zajímavý italský hlas o Lužických Srbech. ČLV 1925, nr 5, s. 31-32; ČLV 1925, nr 7, s. 43 (sonet poświęcony Fr. Krali-Rachlowcowi w czeskim tłumaczeniu); Jos. P., „Łužica“, ČLV 1926, nr 9, s. 54-55 (ocena J. Skali i M. Witkojc); Z., Vánoce v Lužici, ČLV 1927, nr 1, s. 8-9 (deklamacja wierszy Skali na skhadźowance w Budziszynie); J. Páta, Lužice v našich publikacích, ČLV 1928, nr 2, s. 19 (Skala, Nowak, Witkojc); J. Páta, T. G. Masaryk a Lužice (T. G. Masarykowi z okazji 70 urodzin), ČLV 1928, nr 3, s. 21; „Łužica“, ČLV 1928, nr 4, s. 34; Jan Skala a Józef Nowak, ČLV 1928, nr 8, s. 56 (Njepodaj so!); „Łužica“, ČLV 1929, nr 3, s. 24 (ocena Skali); „Łužica“, ČLV 1930, nr 2, s. 20 (wiersze ze „Škrě”); Josef Páta, Lužičtí básníci, Lužickosrbský věstník (LSV), 1935, nr 1, 11-13 (edycja, Skala w kontekście poezji łużyckiej); LSV 1935, nr 6, s. 55 (deklamacja wierszy Skali na zebraniach stowarzyszeń przyjaciół Łużyc w Czechach i na Morawach); Vyšla polská kniha o lužickosrbském písemnictví, LSV 1938, nr 3-4, s. 19-20 (Skala w książce Józefa Goląbka z 1938 r.).
18. Tu bě počatak mojoh světa, ČLV 1994, nr 7-8; Při mjezach, ČLV 1995, nr 2.
19. Masarykova univerzita Brno, Filozofická fakulta, Informace o předmětu RJ – 55, Textový seminář k lužickosrbské kultuře a dějinám, jaro 2009.
20. J. Skala, Wo serbskich prašenjach. (Přispomnjenja k serbskemu programej), ČLV 1922, nr 3, s. 27.
21. –al, „Serbske Nowiny”, ČLV 1923, nr 1, s. 10-11.
22. V. Zmeškal, Zájezd lužickosrbských pěvců do Československa ve dnech 2.-7. ledna 1922, ČLV 1922, nr 1, s. 6-8; nr 2, s. 13-19. – Porównaj: Kuberski, Jan Skala …, s. 33-34.
23. Die Lausitzer Sänger beim Präsidenten der Republik, PP 8. 1. 1922, nr 8, s. 4.
24. „Čas“ i „Prager Presse“ 5 I 1922, „Světozor“ 1922, nr. 8 - według F. Pá, Lužicko-srbským pěvcům …, ČLV 1922, nr 2, s. 21.
25. J. S.: Das wendische Schulwesen. Einige Randbemerkungen, PP 5 I 1922, nr 5, s. 6.
26. „Es war der Redakteur Skala, der wohl anfangs mit dem Vorsitzenden des sorbischen Nationalausschusses und politischen Führer der ,Freiheitsbewegung`, Arnošt Bart, zusammengearbeitet, aber frühzeitig die Grenzen des Möglichen erkannt und neue Wege zu beschreiten gesucht hatte.“ - Rauch, W., Presse und Volkstum der Lausitzer Sorben. Würzburg 1959, s. 124.
27. Kuberski: Jan Skala …, s. 20, 25-26.
28. J. Páta, Jak může být zajištěna budoucnost lužických Srbů, LSV 1934, nr 9, s. 69-70.
29. Zpráva o valné hromadě českolužického spolku „Adolf Černý“ v Praze, konané dne 26. února t. r. popol. v Pražském Sokole, ČLV 1922, nr 3, s. 31; Vladimír Zmeškal, Jednatelská zpráva o činnosti Českolužického spolku „Adolf Černý v Praze“ za rok 1922, ČLV 1923, nr 5, s. 25-27; XV. valná hromada Českolužického spolku „Adolf Černý“, ČLV 1923, nr 5, s. 31.
30. V. Z., Zájezd českých pěvců do oblasti lužických Srbů, ČLV 1922, nr 4, s. 43; V. Z., Bjarnat Krawc opět v Praze, ČLV 1923, nr 1, s. 6-7.
31. R., “Łužica“, ČLV 1922, nr 7, s. 69.
32. Bratislavaer Zeitung am Abend, ČLV, 1922, nr 5 s. 53.
33. Jos. P., Łużyczanie po wojnie, ČLV, 1923, nr 8, s. 47.
34. Katolická literatura hornolužická, ČLV 1924, nr 5, s. 32.
35. Osobní, ČLV 1924, nr 5, s. 35.
36. J. Skala: Mój Sokoł. Wuběrk basnjow a prozy, zestajał i předsłowo napisał dr Jan Cyž. Budyšin 1962.
37. J. Mudra, K životnímu jubileu K. P. Lanštjáka, „Přehled lužickosrbského kulturního života” 1971, nr 16, s. 2-16.
38. V. Zmeškal, „Serbske Nowiny”, ČLV, 1924, nr 6, s. 39-40 (mniejszości narodowe w Niemczech); –al, „Serbske Nowiny”, ČLV, 1924, nr 10, s. 59 (Skala o polityce finansowej w RCz i Niemczech, artykuł k rocznicy zamachu sarajewskiego, zjazd Czesko-łużyckiego stowarzyszenia); J. N., Lužická emigrace, ČLV, 1924, nr 10, s. 58 (odejście Skali z Budziszyna do Berlina).
39. H.: Publikace o Slovanstvu. „Slovanský Přehled“. – „Kulturwille“, ČLV 1925, nr 7, s. 44-45 (redakcja Skali, znaczenie miesięcznika); M-r, „Serbske Nowiny”, ČLV 1925, nr 8, s. 55 (Kulturwille, red. Skala, wybory prezydenta i blok mniejszości narodowych); M-r, „Serbske Nowiny”, ČLV 1925, nr 10, s. 63 („Kulturwille”, Skala); –al, Německá menšina v Československu v zrcadle Lužického Srba, ČLV 1926, nr. 3, s. 19 (zmiana tytułu na „Kulturwehr”, red. Skala-Łużyczanin, odgłosy jego artykułu o nielojalności Niemców sudeckich wobec RCz); –al, „Kulturwehr“, ČLV 1926, nr 9, s. 54 ( red. Skala, informacja); J. N., Německé hlasy o Lužici, ČLV, 1927, nr 1, 9 („Kulturwehr” przeciwko niemieckim publicystom); Velikonoční projev presidenta Masaryka, ČLV 1928, nr 4, s. 33 (Skala, ocena działalności w ZMNwN i „Kulturwehr”); Z našeho a cizího tisku, ČLV 1929, nr 7, s. 51 (Skala jako tłumacz przyczynku Kaprasa w „Kulturwehr”); Časopis „Kulturwehr”, ČLV 1930, nr 1, s. 12 (Red. J. Skala, KW jako najlepszy informator o mniejszościach narodowych w Niemczech i innych państwach); „Kulturwehr”, LSV 1932, nr 2, s. 18 (charakterystyka, Skala); „Kulturwehr”, LSV, 1934, nr 3, s. 26 (KW nr. 1-2 rocz. 1934, polemiki Skali dotyczące nauczania języka łużyckiego na uniwersytetach w Pradze i Warszawie i stosunku urzędów do Serbołużyczan); Lužičtí redaktoři škrtnuti ze seznamu redaktorů, LSV 1936, nr 3, s. 24 (prześladowania Skali, KW z większej części dzielem Skali); Lužičtí redaktoři škrtnuti ze seznamu redaktorů, LSV 1936, nr. 4-5, s. 32 (ostatnie artykuły Skali w KW, Skala w Budziszynie); „Kulturwehr”, LSV, 1938, nr 5-6, s. 38 (KW pod polską redakcją, brakuje przyczynków o Serbach Łużyckich).
40. Z., Lužičtí Srbové a blok národních menšin v Německu, ČLV 1925, nr 1, s. 1-2; Blok národních menšin v Německu, ČLV 1925, nr 5, s. 37-38.
41. Z., Sčítání lidu v Německu a menšiny, ČLV, 1926, nr 9, s. 54 (spis ludności); Z., Jihoslované Lužickým Srbům, ČLV 1927, nr 1, s. 10 (koncert Serbołużyczan w Belgradzie, odgłosy); Z., Memorandum Mírové jednoty, ČLV 1927, nr 1, s. 10 (memoriał dotyczący serbołużyckiego szkolnictwa dla Genewy); Z., Kongres národnostních menšin v Ženevě, ČLV 1927, nr 9, s. 55; Z., Konference národních menšin Německa ve Flensburku, ČLV 1928, nr 4, s. 33; Z., „Kulturwehr“, LSV 1933, nr 3, s. 27 (doraźne zawieszenie KW); Národnostní menšiny v Německu, LSV 1933, nr 8, s. 72 (kontynuacja wydawania KW pod red. J. Skali) itd.
42. F. Hausner, Valná hromada Česko-lužického spolku Adolf Černý v Praze, ČLV 1926, nr 5, s. 35-36; Výroční zpráva Společnosti přátel Lužice za rok 1933, LSV 1934, nr 4-5, s. 26-37.
43. –al, Diskuse o menšinách v Německu, ČLV, 1926, nr 4, s. 27.
44. -al, Pamětní spis národních menšin v Německu, ČLV, 1926, nr 5, s. 32; ČLV, 1929, nr 9, 62 (J. Skala, J. Bogensee, Die Nationalen Minderheiten im Deutschen Reich); Lužičané podali říšské vládě v Berlíně nový pamětní spis, LSV, 1931, nr 6, s. 49-50 i Vlad. Zmeškal, Lužické memorandum říšské vládě), LSV, 1931, nr 8, s. 61-62 ( 2 memoriały o łużyckim szkolnictwie 1930, 1931); Lužičtí Srbové podali vládě dva nové pamětní spisy, LSV 1935, nr 8, s. 66 i LSV 1936, nr 1-2, s. 7-9 i Pamětní spisy lužických Srbů, zaslané vůdci a německému kancléři a německé vládě, LSV 1936, nr 4-5, s. 28-30; nr 3, s. 22-23 (2 nowe memoriały publikowane na łamach KW w r. 1935 i 1936).
45. V. Zmeškal, Z německých projevů o Lužici, ČLV, 1928, nr 3, s. 23-24; Lužičané odpovídají, LSV 1931, nr 2, s. 17 (łużycki Sokół jest niezależny od czechosłowackiego); Jak jedná dnešní Německo s Lužickými Srby, LSV, 1934, nr 3, s. 24 (Sokół – Deutscher Turnverband); Lužickosrbská otázka prý neexistuje!, LSV, 1936, nr 1-2, s. 13-14.
46. -al, Die „doppelte“ Muttersprache, ČLV, 1926, nr 7, s. 45-46 (art. Skali w „Die Menschheit“, Wiesbaden).
47. Kolo lužických spisovatelů, ČLV 1930, nr 1, s. 12; Pátova studie v německém překladě,ČLV, 1930, nr 10, s. 79-80; Z našeho a cizího tisku, LSV, 1932, nr 6, s. 50-51 (bardzo pozytywna ocena broszury i tłumaczenia w „Sozialistische Monatshefte“).
48. Lužický Srb na kandidátce národních menšin v Německu, LSV, 1932, nr 4, s. 31; Volby v Německu, LSV, 1932, nr 6, s. 47.
49. Red. Jan Skala v Jugoslavii, ČLV 1929, nr. 6, s. 35.
50. Jos. Páta, President T. G. Masaryk 82 let, LSV, 1932, nr 3, s. 21; Red., Hejretovy oslavy, ČLV 1928, nr 10, s. 61-62.
51. Porady přátel Lužice, LSV 1932, nr 8-9, s. 68-69.
52. Podzimní zasedání Matice lužické v Budyšíně, LSV 1934, nr 8, s. 63 (o śmierci jugosł. króla Aleksandra).
53. Jos. Zd. Raušar, Slavista dr. Josef Karásek a Lužičané, LSV, 1934, nr 1-2, s. 6-7.
54. Z., Redaktor Jan Skala před soudem. ČLV 1929, nr 1, s. 7-8. – Kuberski, Jan Skala ..., s. 53-54.
55. Národnostní menšiny a německý pozdrav, LSV 1936, nr 4-5, s. 33-34.
56. M. Cygański – R. Leszczyński: Zarys dziejów narodowościowych Łużyczan, tom II, Opole 1997, s. 32 (brakuje źródła).
57. Lužické otázce...., LSV, 1936, nr 4-5, s. 34-35.
58. Redaktor Jan Skala zatčen. LSV, 1938, nr. 3-4, s. 21; Poměry v Lužici, LSV 1938, nr 7-8, s. 46; A ještě radostné zprávy z Lužice, LSV 1938, nr 9-10, s 50.